İsyanlara, ayaklanmalara, depremlere karşı gelen Ayasofya’nın beklediği Fatih Sultan Mehmet Han mıydı?
Aralarındaki gizli bir bağ mı bilinmez şehre girdiğinde Fatih Sultan Mehmet Ayasofya’ya doğru atını sürmüş, kilisenin kapısında atından inerek, eğilip bir avuç toprak almış ve Allah’ın karşısında alçakgönüllüğünü göstermek için toprağı sarığının üzerine serpmişti.
Ayasofya yani Kutsal Bilgelik Kilisesi 26 Aralık 537’de İustinianos tarafından açılmıştır. Bu tarihten itibaren dokuz yüzyıl boyunca Konstantnianos Katedrali olarak hizmet vermiş ve Bizans İmparatorluğu’nun din hayatının merkezi olmuştur. Türklerin İstanbul’u fethinden sonra, 470 yıl boyunca Ayasofya Camii olarak hizmet vermiştir.
Cumhuriyetin ilk yıllarında da cami işlevini sürdürdükten sonra, 1935 yılında müzeye çevrilmiştir. Şimdi bir zamanlar orada toplanıp ibadet eden Hristiyan ya da Müslüman cemaatlerden mahrumken, soğuk ve yavan, cansız ve ruhsuz bir kabuk gibi görünebilir. Ama onun uzun ve çarpıcı tarihini bilenler, onun mimari ilkelerinden haberdar olanlar için Ayasofya hala dünyadaki en muhteşem yapılardan biridir. Üstelik aynen bin dört yüz yıl önce, Prokopios zamanındaki gibi şehrin ufkunu süslemektedir.
Ayasofya’nın bugünkü binası aynı yerde bu isimle dikilen üçüncü yapıdır.
İlk Ayasofya Klisesi 15 Şubat 360’ta , Büyük Constantinus’un oğlu Constantinus zamanında açılmıştır. Bu kilise 20 Haziran 404 yılında İmparator Arcadius’un eşi İmparatoriçe Eudoksia’nın Patrik İoannes Hrisostomos’u sürgüne göndermesini protesto eden halk ayaklanmasında yandı. Klisenin yeniden inşa edilmesine ancak babası Arcadius’un ardından 408 yılında tahta geçen II.Theodosios’un saltanatında başlanarak 415 yılında tamamlandı ve aynı yıl 10 Ekim’de Theodosios tarafından açıldı. Malesef gene aynı kaderi yaşayarak bu sefer Nika isyanında 15 Ocak 532 tekrar yandı.
Tarihçi Prokopios Ayasofya’nın Nika İsyanı esnasında yanmasını şöyle yorumlar; “Tanrı, yeniden inşa edildiğinde kilisenin ne kadar güzel olacağını bilerek isyancıların bu küfürüne izin verdi.” Prokopios Iustinianos’un hemen kilisenin eskisinden büyük ölçekte yeniden inşa etmeye koyulduğunu söyler. “İmparator binayı masraftan kaçmayarak her yerden yetkin ustalar getirerek inşa etti. Ayasofya’nın yeni binası 537 sonlarında tamamlandı ve aynı yıl 26 Aralık’ta Iustinianos tarafından, Aziz İstepan Bayramı’nda açıldı. Daha bina eskimeden bir dizi deprem sonucu doğu kemeri ve yarım kubbesi ile büyük kubbenin doğu kısmı çöktü. Yılmadan kilisesini yeniden inşa etmeye koyuldu. İnşaatı Miletli İustinianos’un yeğeni genç İustinianos’a teslim etti. İsidoros’un yaptığı temel değişiklik, kubbeyi biraz daha yüksek inşa ederek yanal basıncı azaltmaktı. Bu çözüm sonrasında bina kısmen iki kez yıkılsa da günümüze kadar gelmeyi başarmıştır.
Ayasofya’nın kapıları 563 yılında Noel arifesi sabahı gündoğumunda bir kez daha açıldı ve hayatının son aylarında bulunan yaşlı Iustinianos, kiliseye gelen cemaat alayına öncülük etmiştir.
Iustininianos’un saray görevlilerinden Pavlos Slientiarios bu olayı şiirsel bir dille anlatır:
Sonunda kutsal sabah geldi ve yeni inşa edilmiş tapınağın kapısı açılan menteşelerinden inledi, İmparatoru ve halkı içeri buyur etti. İçeriyi gördüklerinde, güneş tapınağın muhteşemliğini aydınlattığında, yeis herkesin kalbinden kaçıp gitti. İmparator İsa’nın doğumunu kutlamanın sabahında, içeri girerken halkına liderlik etti. Gül renkli ilk ışıklar kemerden kemere sıçrayıp kara gölgeleri kaçırdğında, tüm prensler ve halk tek bir ağızdan ilahiler söyledi kutsal yere geldiklerinde kudretli kemerler cennet kurulmuş gibiydiler.
Ayasofya, Bizans ve Osmanlı zamanında restorasyonlardan geçtiyse de, bugünkü yapısı esas itibari ile İustinianos zamanına aittir.
Ayasofya’daki son toplu Hristiyan ayini güneşin batışından sonra, 28 Mayıs 1453 Pazartesi günü gerçekleşti. İmparator XI.Konstantinos Dragos Ayasofya’ya gece yarısından yaklaşık bir saat önce geldi ve savunduğu şehir surlarına dönmeden önce son duasını yaptı.
Ayasofya’da dualar sabaha kadar devam etti ve Osmanlı toplarının sesleri yoğunlaştıkça kiliseye sığınan kalabalık büyüdü. Şafaktan kısa bir süre sonra savunma surlarının delindiği ve şehrin düştüğü haberi geldi. O zaman kilisenin kapıları kapatıldı ve içerideki cemaat hiç gelmeyecek mucizevi kurtuluş için dua etmeye başladı. Kısa bir süre sonra Türk askerlerinin öncü kolu Ayasofya’ya varmış ve Bizans’ın trajik sonunu tamamlamıştı. Fatih Sultan Mehmet şehre aynı gün yani 29 Mayıs Salı günü akşam üstü saatlerinde girmiş ve atını yavaşça şehrin sokaklarından Ayasofya’ya doğru sürmüştür. Kilisenin kapısında atından inmiş, eğilip bir avuç toprak almış ve Allah’ın karşısında alçakgönüllüğünü göstermek için toprağı sarığının üzerine serpmiştir.Bu tarihi olayı isterseniz bir de kaynak kitaptan aldığım Evliya Çelebi’den dinleyelim:
“Ama Fatih gazi , Ayasofya ismiyle anılan kiliseyi seyrettikçe gördü ki bu makam büyük bir yapı ve eski sağlam eserdir ki, usta mühendis ve Mimar Ağnados adlı temiz huylu, anlayış sahibi, bu binanın sağlamlığına hayran ve temel kurulmasını ve kubbesinin oturmasını gören hayran olur ve kendinden geçer. Hemen Gazi Mehmed Han bu eski mabedi pisliklerden, kesişlerden kanı lekelerden, heykel ve resimlerden kilisenin içini temizleyip, nice bin yere amberlikler ve micmerdanlar ile ud ve amber yakıp cami içre Müslüman gazilerin diğmaları koklanıpa saate bum abet, muhtazar, mihrap, minber, mahfil ve minaret ile o cennet benzeri makamı ibret verici eserlerle Müslüman cami edip.”
Fetihten hemen sonra, Fatih Sultan Mehmet Ayasofya’yı tamamen onarmıştır. Seyahatnamede şöyle yazar:
“Sanat ve güzelliklerin her türüyle süslü ve dolu bir cami olup dokuz ayaklı kubbenin benzeri olmamıştır. Her an seyredilmesine akıllar hayran kalmıştır. Her tarafını renkli avizelerle donatmışlardır. Görüş, akıl, zevk ve basiret sahibi olanlar, Huda’nın nuru olan bu camiyi görünce hayran, mest ve şaşkın olurlar. Halen And cennetinden nişan veren şanlı bir camidir. Her gece 12.000 türlü türlü kandillerle şamdan üzerine balmumları ile aydınlatıp, nur üzerine nur olur. Yüksek kubbenin ta ortasında yuvarlak bir daire içinde Yakut-i Mustasimi yazısı gibi eski bir yazı ile ayet ‘Allah yerin ve göklerin nuru’ (Nur suresi, 35.Ayet) dur.”
Böylece Ayasofya, tıpkı şehir düşmeden önce dokuz yüzyıl boyunca dindar Hristiyanlara hizmet ettiği gibi, fetihden sonraki yaklaşık beş yüz yıl boyunca da şehrin imanlı Müslümanlarına hizmet etmiştir.
Bu özel ve tanrının nuru olan değerli yapı mutlaka her sene ziyaret edilmeli ve onun nurundan bir veçhe alınmalı.
