İçindeki bağımlılık yapıcı madde olan nikotin, beyindeki dopaminin salgılanmasına neden olarak içicilerde haz duygusu yaratıyor. Bu salgılanan yalancı endorfinin yaratığı haz duygusu, sigaranın tekrar tekrar içilmesine neden oluyor.
Nikotin, beyindeki ödül merkezinde dopamin salgılanmasını sağlayarak, kişilerin tekrar tekrar sigara içmesine neden oluyor.
Sigarada bulunan 4 binden fazla zararlı madde, içicilerin vücudunda çeşitli hastalıkların oluşmasına neden oluyor. Bu yalnızca sigara içicilerini değil, çevresinde içmeyen ve pasif içici olarak adlandırılan kişileri, özellikle de çocuk ve yaşlıları etkiliyor… İçindeki bağımlılık yapıcı madde olan nikotin, beyindeki dopaminin salgılanmasına neden olarak içicilerde haz duygusu yaratıyor. Bu salgılanan yalancı endorfinin yaratığı haz duygusu, sigaranın tekrar tekrar içilmesine neden oluyor.
Sigara, yarattığı geçici haz duygusu nedeniyle bırakmayı zorlaştırarak, kuşkusuz en büyük zararı içen kişilere veriyor. Özellikle akciğerlerde tamiri yapılamayacak hasarlara neden olan nikotin, ülkemizde sigaradan ölümlerin en başında gelen (%90 oranında) akciğer kanserinin oluşmasına neden oluyor.
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Yıldız Akvardar, sigaranın zararları ile ilgili sorularımızı yanıtladı. Kendisine verdiği yanıtlar için çok teşekkür ederiz.
Röportaj: Prof. Dr. Yıldız Akvardar
Nikotin bağımlılık yapar!
Tütün nedir? Bağımlılık yapar mı?
Tütün yaprakları sigara yapımında kullanılan bitki türüdür. Tütün içerdiği nikotinle bağımlılık yapar.
Tütünün psikoaktif komponenti olan nikotin, nikotinik asetil kolin reseptörleri agonisti olarak santral sinir sistemini etkiler. Nikotinin ventral tegmental alandan serebral kortekse ve limbik sisteme ulaşan dopaminerjik yolları aktive ederek (ödül yolakları) pozitif pekiştirici ve bağımlılık yapıcı etkilerini sağladığı düşünülmektedir. Dopamin ödül sistemini aktive etmesinin yanı sıra nikotin norepinefrin, epinefrin konsantrasyonlarında ve vazopresin, β-endorfin, ACTH ve kortizol salınımında artışa neden olur. Bu hormonların nikotinin santral sinir sistemindeki uyarıcı etkisine katkısı olduğu düşünülmektedir.
Türkiye’de sigara içme oranı ve yaş aralığı nedir?
Türkiye’de 15 yaş ve üzerindeki bireylerin yüzde 31,3’ü, her gün veya ara sıra tütün veya tütün mamulü kullanmakta. Bu oran, kadınlarda yüzde 15,2 iken, erkeklerde yüzde 47,9’a ulaşmakta (TUİK, 2008). 15-24 yaş arasında bulunan gençlerde sigara içme oranı, yüzde 25,4; 25-34 yaş grubunda yüzde 40,3; 25-54 yaş grubundaki erkeklerin yarısından fazlası (yüzde 50,5-58,4’ü) sigara kullanıyor.
Sigaranın içinde 4 binden fazla zararlı madde var
Peki, sigara içinde nikotin dışında kaç adet madde var?
Sigara dumanında karbon monoksit ve vücut için zehirli, tahriş edici, kanser yapıcı ya da kanserin ortaya çıkmasını kolaylaştırıcı 4000’den fazla kimyasal maddeden oluşan “katran” bulunmaktadır. Bu maddeler arasında kimyasal sökücü olan aseton, fare zehiri imalatında kullanılan arsenik, roket gazı yapımında kullanılan metanol, böcek ilaçlamada kullanılan DDT ve naftalin, araba akülerinde kullanılan kadmiyum, tüp ve çakmak gazı olarak kullanılan bütan gazı, gaz odaları zehiri olan hidrojen siyanür, tuvalet temizleyici olarak kullanılan amonyak gibi toksik maddeler bulunmaktadır.
Bu maddeler içerisinde hangileri bağımlık yapar? Vücuda hangi maddeler daha çok zarar verir?
Nikotin, kalp atışlarını hızlandırır, tansiyonu yükseltir, kanın pıhtılaşma riskini artırır. Sigara dumanındaki karbon monoksit gazı, kanın oksijen taşıma kapasitesini azaltır, dokular yeterince oksijen alamadığından çabuk yorulma ortaya çıkar. Katran kanserojen etkiden sorumludur.
Sigara içmenin genetik ile bir ilgisi var mı?
Sigara bağımlılığı da diğer madde bağımlılıkları gibi genetiğin ve çevresel faktörlerin değişik oranlarda katkıda bulunduğu kompleks bir davranıştır. İkiz çalışmalarında sigara kullanımında genetik geçiş %46-84 oranında gösterilmiştir.
Sigara, haz duygusu yaratarak kişilerin bağımlı olmasına neden oluyor.
Bir kişi sigaraya neden başlar? Neden sigara içmeye devam ederler?
Yapılan çalışmalar daha çok merak, bir gruba ait olmak, arkadaş etkisi, büyüdüğünü göstermek, otoriteye (ebeveynler, öğretmenler gibi) karşı gelmek amaçlarıyla sigaraya başlandığını göstermektedir. Sadece denemek için sigara içtiklerini ya da daha ‘cool’ görünmek için sigara içtiklerini belirten gençlerde vardır.
Nikotinin etkisiyle beyinde ödül merkezinde dopamin salgılanmasının oluşturduğu haz duygusu tekrarlayan sigara kullanımına neden olmaktadır. Tekrarlayan kullanımların beyinde oluşturduğu değişiklikler bağımlılığa neden olmaktadır. Sigara içildiğinde oluşan zevk duygusu pozitif pekiştirici, sigara içilmediğinde ya da azaltıldığında oluşan huzursuzluk, çabuk sinirlenme, konsantrasyon eksikliği gibi yoksunluk belirtileri negatif pekiştirici olarak sigara kullanımının sürdürülmesine neden olurlar.
Bağımlılık oluşma süreci ne kadardır? Bir kişi günde kaç sigara içtiğinde bağımlı sayılır?
Bağımlılık oluşma sürecinde tolerans gelişimi yani günde içilen sigara adedinin artması kişiye göre farklılık gösterir. Bağımlılık tanısı miktarla ilişkili değildir. 
Spor, gerçek endorfinin salgılanmasını sağlayarak, kişilerde sigaraya göre kat kat daha fazla haz duygusu yaratıyor!
Sigaranın yalancı endorfin salgıladığından ve bu nedenle kişilerin sigarayı bırakamadıklarından söz ediliyor. Siz ne düşünüyorsunuz?
Nikotinin ödülleyici ve pekiştirici etkisinde en etkili hipotez mezolimbik dopamin hipotezi olmasına karşın beyindeki diğer nörotransmiter sistemlerinde katkısı olduğu düşünülmektedir. Beyin dopamin ve opioid (enkefalinler, endorfinler) sistemleri etkileşim halindedir, birbirinin aktivitesini düzenlerler. Nikotinin opioid sistem işlevini değiştirdiği ve nikotinin davranışsal etkilerinde endojen opioidlerinde katkısı olduğu çalışmalarda gösterilmiştir. Hem ödül, hem yoksunluk dönemlerinde nikotinin “endojen opioid” sistemle ilişkisini gösteren hayvan çalışmaları vardır.
Sigarayı bırakamayan kişiler sigaraya sadece fiziksel değil, duygusal bir bağda kurdukları için bırakamıyor olabilirler mi?
Diğer bağımlılık yapan maddeler gibi sigarada tüm olumsuz etkilerine karşın bağımlı kişi tarafından ‘arkadaş’ olarak tanımlanmaktadır; vazgeçemediği, sevincini, üzüntüsünü, yalnızlığını, keyifli anlarını paylaştığı. Bu kadar çok şey paylaşılınca duygusal bir bağ da oluyor tabii, bu da bırakmayı zorlaştırıyor.
Sigara-nikotin bağimlilik testinden bahseder misiniz? Bu testin amacı nedir? Bu testin yararları var mı?
Fagerstrom nikotin bağımlılık testi nikotinin oluşturduğu fiziksel bağımlılığı belirlemek üzere geliştirilmiştir. Sigara bağımlılığını taramak amacıyla, kişiye geri bildirim vermek için ve tedavinin planlanması amacıyla kullanılır.
Sigaranın vücuda etkileri nelerdir?
Az miktarda alındığında nikotin hoş duygular yaratarak daha fazla sigara içilmesine neden olmaktadır. Daha önce belirttiğim gibi, nikotinin etkisiyle beyinde ödül merkezinde dopamin salgılanmasının oluşturduğu haz duygusu tekrarlayan sigara kullanımına neden olmaktadır. Nikotin aynı zamanda düşük düzeyde adrenalin artışına neden olmakta, kalp atım sayısı artmakta, kan basıncı yükselmektedir. 
Sigara, akciğer kanseri başta olmak üzere, pek çok hastalığın oluşmasına neden oluyor
Sigaranın zararlarından bahseder misiniz? En çok hangi organlara zarar verir?
Sigaranın kısa sürede oluşan etkilerinden biri akciğer işlevlerinin kötüleşmesidir. Bu nedenle sigara içen kişilerde nefes darlığı ve öksürük sık görülür. Fiziksel aktivitede hemen yorulurlar. Diğer sık görülen kısa süreli etkiler koku ve tad almanın azalması, Cildin erken yaşlanması, nefesin kötü kokması ve dişlerin lekelenmesidir. Diş kaybıyla sonuçlanan diş eti hastalıklarına neden olmaktadır.
Sigara içme kronik bronşit, kronik obstrüktif akciğer hastalığı (KOAH), ateroskleroz, kalp-damar hastalıklarına neden olmaktadır. Periferik damar hastalıkları uzuv kaybına neden olabilmektedir. Erkeklerde empotans (erektil disfonksiyon) görülür. Sigara birçok kansere neden olmaktadır. Sigara içenlerde ağız, dil, dudak, yemek borusu, pankreas, mesane, böbrek, prostat ve rahim ağzı kanseri riski 30 kat artmıştır. Sigara içenlerde içmeyenlere göre akciğer kanseri gelişme olasılığı 8 kat daha fazladır. Türkiye’de sigara içmeye bağlı olan hastalıklardan ölenlerin sayısı 100-150 bin olarak bildirilmektedir.
Akciğer kanseri ölümlerinin % 90’ından,
Tüm kanser ölümlerinin % 30’undan,
Bronşit ölümlerinin % 75’inden,
Kalp krizi ölümlerinin % 25’inden sorumludur.
Sigara içen kadınlarda diğer hastalıklardan başka, serviks uteri ve meme kanseri gibi hastalıklar da görülür.
Kadınlar ve gençler sigaradan daha mı çok etkilenirler? Hangi hastalıklar daha çok görülür?
Sigara içen kadınlarda akciğer kanseri ve diğer kanserlerden başka serviks uteri ve meme kanserleri görülür. Oral kontraseptif kullananlarda koroner kalp hastalıkları ve periferik damar hastalıklarının görülme olasılığı daha fazladır. Osteoporoz sigara içen kadınlarda daha sıktır. Sigara içen kadınlarda infertilite sorunları daha fazladır. Gebelikte komplikasyonlar ve erken doğum riski daha fazladır. Bebeklerde düşük doğum ağırlığına neden olmaktadır. Sigara içen kadınlarda menstrüasyon bozuklukları ve erken menapoz görülmektedir.
Genç sigara bağımlılarında ortaya çıkan nefes darlığı önemli bir problemdir. Sigara genç insanın fiziksel kondisyonunu giderek düşürecektir. Spor yapan bir genç, nefes nefese kalıp, giderek hareketsizleşecektir.
Kararlı olmak, sigarayı bırakmada en etkili yöntemlerden biridir
Bağımlı olan kişiler sigaradan nasıl kurtulabilirler?
Önemli olan bırakmaya karar vermek ve bir tarih belirlemektir. Sigaranın yaşamlarına getirdikleri ve götürdüklerini irdelemek bırakmaya karar vermeyi kolaylaştırabilir.
Tedavi danışmanlık ve ilaç tedavisini içerir. Kullanılan ilaçlar; vareniklin, bupropion ve nikotin replasman tedavisidir.
Vareniklin; ilk 3 gün 1X0.5mg, sonraki 4 gün 2X0.5 mg, ikinci haftadan itibaren 2X1 mg olarak kullanılır.
Bupropion nikotin aşırı isteğini azaltmak üzere kullanılan dopaminerjik etkili antidepresandır. Bupropion sigara bırakma tarihinden önce başlanarak 2 ay süreyle 150-300 mg kullanılır. Konvülsiyon öyküsü olanlarda kullanılmamalıdır.
Nikotin replasman terapisi; ortalama 8 hafta giderek azalan dozlarda uygulanır. Nikotin bandı (Nicotinell TTS-30 Flaster, Nicotinell TTS-20 Flaster, Nicotinell TTS-10 Flaster) ve nikotin sakızı (2mg, 4 mg) ülkemizde bulunmaktadır.
Spor yapmak sigarayı bıraktırmayı kolaylaştırıyor!
Doğru bir beslenme biçimi ve spor yapmak, sigarayı bırakmada etkili olabilir mi?
Sağlığın geliştirilmesine yönelik davranışlar; düzenli ve dengeli beslenmek, spor yapmak gibi sigarayı bırakmada etkilidirler.
Eklemek istedikleriniz?
Beynimizi sigarayla tanıştırmamak en iyisi. Bir kez sigara kullanan 4 kişiden 3’ü bağımlı hale gelmekte. Gençlerin sigaraya başlamalarını engelleyecek programların oluşturulması çok önemli.
***
Biyografi: Prof. Dr. Yıldız Akvardar
Marmara Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri A.D Öğr.Üyesi. Türkiye Psikiyatri Derneği Alkol Madde Kullanım Bozuklukları Bilimsel Çalışma Birimi. İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi mezunudur. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri AD, Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi AMATEM kliniği, Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri A.D’nda görev yapmıştır.
İlgili Yazılar
Daha İyi Bir Yaşam İçin Haydi Ver Elini
