Şimdi siz bu da nereden çıktı diyeceksiniz… Sakin olun… Latince bir deyim bu. Harfiyen tercümesi, ‘ekmek ve sirkler’ dir. [1] Ve de Roma İmparatorluğu’nun en parlak döneminde bir hiciv ustası olan Juvenal tarafından dile getirilmiştir. [2] Üstat, o zamanki üst düzey yöneticilerin sorunların üstünü örtüp onları bir nevi sümen altı etmek için başvurdukları karın doyurma ve eğlendirme faaliyetlerini eleştiriyordu bu deyimle.
Panem et circenses (Ekmek ve sirkler)
Aslına bakarsanız, bu ifade zamandan ve mekândan bağımsız olarak hatta ve hatta günümüz devletlerinin bir kısmı için çok rahat kullanılabilir.
Örneğin Kıta Avrupası’nın can damarı Almanya’da, son zamanlarda bir deyim peyda oldu. Cermencesi ‘systemrelevant’ olan sözcüğün doğrudan tercümesi ‘sistem için gerekli’ olarak söylenebilir. Bu ifade, hayatın akışının herhangi bir sekteye uğramaması için gerekli olan elzem (en lazım olan) iş kollarını aslında tarif ediyordu. Bittabi, bu meslekler arasında temel gıda maddelerinin üretimi ve levazımı da vardı. Dolayısıyla, bu iş kolları sayesinde ‘Ekmek ve sirkler’ ikilemesinin ‘ekmek’ kısmı bir nevi himaye altına alınmış oluyordu. Bu yılın mart ayından beri, istisnaî birkaç gıda maddesi dışında (örn. maya) neredeyse hiç aksama yaşanmadı.
Asırlara meydan okuyan Roma deyiminin ‘sirkler’ yani eğlence kısmı, zarurî sosyal mesafe ve buna bağlı olarak etkinliklerin iptal edilmesi dolayısıyla güdük kaldı. Şimdilerde hem bu ‘sirkleri’ yeniden canlandırmak hem de dünyanın akbaba düzeni kapitalizmi daha fazla ‘sars’mamak adına örneğin Almanya’da Bundesliga maçları yeniden oynanmaya başladı. Tabii ki, seyircisiz olarak. 80 milyonu aşkın Federal Almanya’da 48 milyon kişinin ayaktopu ile az ya da çok ilgili olduğunu, müsabakalarla ilgili alınan kararı değerlendirirken akıldan çıkarmamak gerekir. Kanımca, bu adımla Latince deyimin eğlence ayağı da sağlama alınmış oldu. Karar çok tartışılmış olsa da kamuoyunun genelinin memnun olduğu görülüyor.
Farklı bir ayrıntıya da değinmeden konuyu kapamak istemem. Kültürümüzde bu deyimin doğrudan bir karşılığı olduğunu düşünmüyorum. Ortak hafızamızda, deyimin ekmek kısmı için ‘karın doyurmak’ ya da ‘aç bırakmamak’ odağında karşılıklar bulabiliriz.
Ancak Şark’ta – en azından yakın çağlarda – deyimin eğlence kısmının hayatın bir gerek-şartı olarak algılandığını düşünmüyorum. Bu temelden yola çıkarak örneğin devlet erkânımızın, içinde bulunduğumuz kriz zamanlarında bu sirkler konusuna pek de kafa yorduğu kanısında değilim. Nitekim bizim kültür odağımız, mübalağalı bir tarif ile ‘ekmek ve sopa’ biçemine geldi neredeyse.
Son söz: Bana deyimini söyle, sana kim olduğunu söyleyeyim.
Dipnot:
1- İngilizce’de deyim doğrudan tercüme ile ‘bread and circuses’ (ekmek ve sirkler) olarak kullanılırken Almanca versiyonu ‘Brot und Spiele’dir (Ekmek ve oyunlar).
2- Sami Aji, ‘Panem et circenses’ başlıklı 06 Mart 2019 yazısı, Şalom.
