Dünya Sağlık Örgütü (WHO), bir sonraki salgına neden olma potansiyeli olan bir enfeksiyonu ifade etmek için “X Hastalığı” terimini kullanıyor.
İlk olarak 2017 yılında DSÖ’nün öncelikli patojenler listesine soktuğu X Hastalığı, Davos gündemindeki yerini aldı. X Hastalığı üzerine yapılan çalışmalar Covid-19 pandemisinde tüm dünyanın hızla reaksiyon almasını sağladı.[1]
- X Hastalığı terimi yılar önce bilim insanlarının Ebola virüsü gibi bilinen tehditler yerine bilinmeyen bulaşıcı tehditlere (örneğin, Covid-19‘a neden olan yeni koronavirüsler) karşı tıbbi önlemler üzerinde çalışmalarını sağlamak amacıyla ortaya atıldı.
- Amaç, aşılar, ilaç tedavileri ve teşhis testleri de dahil olmak üzere, gelecekte salgın veya pandemi potansiyeline sahip durumlara yanıt olarak hızla uyarlanabilecek ve konuşlandırılabilecek teknolojilerin geliştirilmesini teşvik etmek.
X Hastalığı nedir?
X hastalığı, şu anda bilinmeyen, ancak ciddi bir mikrobik tehdidin neden olduğu hastalığa verilen bir ad.
Dünya Sağlık Örgütü, 2017 yılında Şiddetli Akut Solunum Sendromu (SARS) ve Ebola gibi bilinen katillerin yanı sıra araştırma için en öncelikli patojenlerin kısa listesine X Hastalığı de ekledi.[2]
DSÖ Genel Direktörü Tedros Adhanom Ghebreyesus’un konuyu tartışmak üzere diğer sağlık yetkililerine katılmasıyla birlikte konu İsviçre’nin Davos kentinde düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu’nun gündemine girdi.
Covid-19 bir X hastalığı örneğiydi
Yeni bir koronavirüsün neden olduğu Covid-19, 2019’un sonunda pandemiyi başlattığında bir X Hastalığı örneğiydi. Doğadaki geniş virüs rezervuarı, bu tür hastalıkların kaynağı olarak görülüyor.
Bunun nedeni, virüslerin yayılma ve insanlar da dahil olmak üzere diğer canlı türlerini enfekte etme ve insanların bağışıklık kazanamayacağı bir enfeksiyona yol açma potansiyellerinin olmasıdır.
X hastalığı neden halen inceleniyor?
DSÖ’nün görevlerinden biri bilinmeyen hastalıklar için ön hazırlık olarak Ar-Ge sağlamak. Batı Afrika’daki 2014-2016 Ebola salgınının yol açtığı insani kriz bir uyanış çağrısıydı.
Onlarca yıllık araştırmalara rağmen, 11.000’den fazla hayatı kurtarmak için zamanında kullanılabilecek hazırda hiçbir ürün yoktu. Bunun üzerine DSÖ, “öncelikli hastalıklar” için bir dizi aracın geliştirilmesini hızlandırmak üzere bir Ar-Ge planı oluşturdu.
DSÖ’nün Ar-Ge planının mevcut listesi şu şekilde:
- Covid-19
- Kırım-Kongo kanamalı ateşi
- Ebola virüsü hastalığı ve Marburg virüsü hastalığı
- Lassa ateşi
- Orta Doğu solunum sendromu (MERS) ve SARS
- Nipah ve henipaviral hastalıklar
- Rift Vadisi Ateşi
- Zika
- X Hastalığı (Disease X)
Bir sonraki X hastalığı ne olabilir?
Bilmiyoruz; bu yüzden buna X hastalığı (Disease X) deniyor. Büyük bir virüs grubu olan koronavirüsler, daha covid-19 salgını öncesinde bile uzun süredir yeni bir pandemi yaratmanın başlıca rakibi olarak görülüyordu. Bunun nedeni, yeni koronavirüsün bu gruptan ilk tehlikeli patojen olmamasıdır. 2002 yılında Çin’de farklı bir koronavirüs yayılmaya başladı. Sıkı enfeksiyon kontrol önlemleriyle durdurulmadan önce, SARS adı verilen ve enfekte ettiği kişilerin yaklaşık 10’da 1’ini öldüren bir tür zatürreye neden oldu.
MERS adı verilen daha da ölümcül bir başka koronavirüs ara sıra ortaya çıkıyor ve enfekte olanların 3’te 1’ini öldüren bir zatürreye neden oluyor. Ancak son araştırmalar, SARS ve MERS’in yeni bir salgını tetiklemede daha fazla zorluk çekeceğini öne sürüyor çünkü artık dünyadaki hemen hemen herkesin covid-19’a neden olan virüse karşı antikorları var ve bunlar, koronavirüs ailesindeki diğer patojenlerin çoğuna karşı kısmi koruma sağlıyor gibi görünüyor.[3]
X hastalığı çalışmaları koronavirüse karşı reaksiyonu hızlandırdı
SARS-CoV-2 virüsünün genetik diziliminin yayınlanmasından ilk Covid aşısının onaylanmasına kadar geçen süre sadece 326 gün sürdü.
Tüm bunları 2017’den bu yana yapılan X Hastalığı çalışmalarına borçluyuz.
Şimdi Salgın Hazırlık İnovasyonları Koalisyonu veya CEPI gibi gruplar, 3,5 milyar dolarlık bir plan kapsamında pandemi potansiyeli olan bir virüs ortaya çıktıktan sonraki 100 gün içinde yeni aşılar geliştirebilecek hızlı yanıt aşı platformlarını destekliyor.
Salgın tehditlerine karşı yürütülen diğer çalışmalar şu şekilde:
- Uluslararası Sağlık Tüzüğü’nün güncellenmesi ve dünyayı gelecekteki acil durumlardan korumak için yeni bir küresel anlaşma geliştirilmesi.
- Pandemi önleme, hazırlık ve müdahale için Dünya Bankası tarafından onaylanan yeni bir fon.
- Temel verilere erişimi hızlandırmayı ve potansiyel tehditleri değerlendirmek için analitik araçlar ve öngörücü modeller geliştirmeyi amaçlayan Berlin’de bir DSÖ Pandemi ve Salgın İstihbarat Merkezi.
- Zoonotik viral tehditleri keşfetmeyi ve gelecekteki pandemileri durdurmayı amaçlayan Küresel Virom Projesi.
- Covid-19 için yeni nesil aşılar ve tedaviler geliştirmeyi amaçlayan ve NextGen Projesi olarak adlandırılan 5 milyar dolarlık bir ABD hükümeti girişimi.
- Halk sağlığı acil durumlarının tespit edilmesi ve bunlara daha etkin bir şekilde müdahale edilmesine yönelik ABD ulusal ağı için 262,5 milyon dolarlık fon.
- Pandemi tedavileri için küresel bir merkezin kurulması.
Kaynaklar:
- WHO to identify pathogens that could cause future outbreaks and pandemics, News release, Geneva.
- Prioritizing diseases for research and development in emergency contexts, World Health Organisation (WHO).
- Tahir MJ, Sawal I, Essar MY, Jabbar A, Ullah I, Ahmed A. Disease X: A hidden but inevitable creeping danger. Infect Control Hosp Epidemiol. 2022 Nov;43(11):1758-1759. doi: 10.1017/ice.2021.342. Epub 2021 Jul 26. PMID: 34308811; PMCID: PMC8367867.
