Nöroplastisite: Beynimiz gelişirken zihni eğitmek mümkün mü?

Nöroplastisite beynin öğrenme, hatırlama ve unutma yeteneklerine işaret eder. Bu nedenle yoğun olarak hipokampus, amigdala, frontal korteks gibi beyin bölgelerinde görülmektedir. İstenen nöron aktivitesini sürekli tekrar ederek, hareketsiz olan nöron bağlantılarını aktive etmiş oluyoruz.

Nöroplastisite: Beynin kendini yenileme gücü

Nöroplastisite, beynimizin gelişmiş uyum sağlama yeteneğini ifade eder. Beynimiz durmadan yenilenir ve her saniye nöronlar arasında yeni bağlantılar oluşturur. Yaşamımız boyunca öğrenmeye devam ettikçe beynimiz gelişmeye devam eder. Çünkü nöroplastisite özelliği sayesinde her yeni bir şey öğrendiğimizde beynimiz bu bilgilerin yeni sinirsel bağlantılarını oluşturur; nöronlar arasında daha fazla bağlantı kurulur ve beynimizin yeniden şekillenmesini ve güçlenmesini sağlamış oluruz.

Nöroplastisite, beyindeki nöronların (sinir hücreleri) yeni bağlantılar kurma, mevcut bağlantıları güçlendirme ve gerektiğinde eski bağlantıları değiştirme yeteneğidir. Bu süreç, beyin yapısının ve işlevinin deneyimler, öğrenme ve çevresel değişiklikler doğrultusunda esneklik göstermesini sağlar.[1] Nöroplastisite, iki ana biçimde gerçekleşir:

Nöroplastisite’nin çalışma mekanizması

1. Fonksiyonel Nöroplastisite: Beynin mevcut işlevlerinin yeniden organize edilmesi ve farklı beyin bölgelerinin yeni görevler üstlenmesi.
2. Yapısal Nöroplastisite: Beyindeki sinapsların (nöronlar arasındaki bağlantılar) sayısının ve yapısının değişmesi.

Nöroplastisite, çeşitli mekanizmalar aracılığıyla gerçekleşir:

1. Sinaptik Plastisite: Nöronlar arasındaki sinaptik bağlantıların güçlenmesi veya zayıflaması. Bu süreç, öğrenme ve hafıza oluşumunda kritik bir rol oynar.[2]
2. Nöronal Reorganizasyon: Beynin farklı bölgelerinin yeni işlevler üstlenmesi. Örneğin, bir beyin hasarı sonrası sağlam bölgeler hasarlı bölgelerin işlevlerini devralabilir.[3]
3. Yeni Nöronların Üretimi (Nörojenez): Beyinde yeni nöronların oluşumu. Bu süreç, özellikle hipokampus gibi belirli beyin bölgelerinde aktif olarak devam eder.[4]

Plastisite yetisi daha yüksek olan beyin bölgeleri

Hippokampüs limbik sistemin bir parçası olup duygu hareket ve hafıza gibi
birçok işlevin genel merkezidir.

Hipokampüs, öğrenme ve bellek gibi bilişsel işlevler için sürekli olarak yeni nöronlar üretir. Sıçanlar üzerinde yapılan bir çalışmada hipokampüsde her gün 9000 yeni hücre oluştuğu, bir ayda bu hücrelerin yaklaşık %3.3’ünün nörona dönüştüğü bildirilmiştir. Hipokampüsdeki subgranüler zon (SGZ) ve subventriküler zon (SVZ) nöral kök hücrelerin oluştuğu en etkin alanlardır. Bunun yanı sıra Amigdala, frontal korteks’de olfaktör bulbus’da da etkin olarak yeni nöronların oluşturulduğu ve plastisite yetilerinin diğer bölgelere karşın daha yüksek olduğu bilinmektedir.[6]

Hipokampüs, hipokampüsünüzün oluşturduğu ve depoladığı bilgilere ihtiyaç duyan beyninizin diğer bölgeleriyle yakın bir şekilde çalışır.

Örneğin, hipokampüsünüz ve amigdalanız anıları duygulara bağlamak için birlikte çalışır ve bu da duygusal bir tepki oluşturur. Hipokampüs limbik sisteminizin bir parçasıdır ve hipotalamus ve amigdalaya bağlıdır. Bu yapılar, “savaş ya da kaç” tepkisi de dahil olmak üzere çeşitli bedensel işlevleri düzenlemeye yardımcı olur.[7]

İlk defa bir köpek gördüğünüzü hayal edin. Köpek sizi gördüğünde kuyruğunu sallar ve elinizi yalar. Bademcikleriniz ve hipokampüsünüz bu anıyı beyninizde depolamak için birlikte çalışır, böylece bir dahaki sefere bir köpek gördüğünüzde geçmiş deneyiminizi hatırlar ve hayvanı gördüğünüz için sakin ve mutlu hissedersiniz.

Aynı bağlantı, korku ve öfke gibi diğer duygularda da rol oynar. İlk kez bir köpek görme örneğini kullanarak o köpeğin size veya sevdiğiniz birine karşı saldırgan davrandığını hayal edin. Hipokampüsünüz, özellikle limbik sisteminizdekiler olmak üzere çevredeki beyin yapılarıyla birlikte çalışarak olası tehlikelerden uzaklaşmanızı söyler.

Nöroplastisiteyi teşvik eden faktörler

Nöroplastisiteyi teşvik eden çeşitli faktörler ve aktiviteler vardır:

1. Fiziksel Egzersiz: Düzenli fiziksel aktivite, beyinde yeni nöronların oluşumunu ve sinaptik bağlantıların güçlenmesini teşvik eder.
2. Zihinsel Aktivite: Zeka oyunları, bulmacalar, yeni dil öğrenme gibi zihinsel aktiviteler, beynin esnekliğini artırır ve nöroplastisiteyi destekler.
3. Sosyal Etkileşim: Sosyal aktiviteler ve etkileşimler, beynin adaptasyon yeteneğini artırır ve sinaptik bağlantıları güçlendirir.
4. Beslenme: Omega-3 yağ asitleri, antioksidanlar ve vitaminler açısından zengin bir diyet, beyin sağlığını ve nöroplastisiteyi destekler.
5. Uyku: Yeterli ve kaliteli uyku, beynin yenilenmesi ve sinaptik bağlantıların güçlenmesi için kritiktir.

Peki nöroplastisite ile zihnimizi nasıl eğitebiliriz?

Nöroplastisite, beynin kendini yeniden organize etme, yeni sinaptik bağlantılar kurma ve mevcut bağlantıları güçlendirme yeteneği olduğu için, bu özellik öğrenme, hafıza ile zihinsel ve fiziksel iyileşme süreçlerinde önemli rol oynuyor.

Düşüncelerinizi her gün yeniden eğitebilirsiniz. Her konuda basit de olsa olumlu düşünme pratiği yapabilirsiniz. Sizi kötü hissettiren bir düşünce bilincinize yerleştiğinde şunu unutmayın; sizi kötü hissettiren konunun kendisi değil, onu çevreleyen algınız, çarpık bakış açınız ve dolayısıyla yanlış perspektiftir.

Negatif düşüncenin etkisi altında olduğunuzda, vücudunuzun nasıl kötü tepki verdiğini fark edersiniz. Fark ettiğinizde ve farklı bir davranışı seçtiğinizde kendinize yeni problem çözme esnekliği sağlarsınız. En korkunç gibi görünen şeyde bile, kafanızda dönüp duran iyi ihtimallerin sağladığı pozitif düşünceler, yeni davranış modelleri ve yeni şeyler öğrenme fırsatı sunar. Bu sayede vücudunuzun tepkisi hızla düzelir ve iyi kimyasallar vücutta dolaşmaya başlar.

Karşılaştığınız her zor durumda ya da zihninizi ele geçiren her negatif düşüncede, buna inanmak yerine alternatif pozitif düşünceleri tekrarlayabilirsiniz. istikrarla yaptığınızda bu egzersiz sizi daha güçlü kılacak ve beyninizde yeni nöral yollar açacak. Bu aslında bir zihin gizemi, sağlıklı ve iyi hissetmenin bambaşka bir seviyesi.

Hayatınızda edinilen her yeni bilgi ve deneyim beyninizde sinapslar aracılığıyla yeni bağlantılar kurar. Kurulan bu bağlantılar beyinde yeni bir harita oluşturur. Tekrar süreciyle sabitlenir ve alışkanlık haline gelir. Burada bahsettiğimiz nöral bağlantılar aslında alışkanlıklarımızın bir haritasını oluşturur.

Bulmacalar ve zeka oyunları örneğin; Sudoku, çapraz bulmaca, satranç ve diğer strateji oyunları beyni aktif tutar ve problem çözme yeteneklerini geliştirir. Yeni bir dil öğrenmek, beyin yapısında ve işlevlerinde olumlu değişikliklere neden olur. Müzik aleti çalmak, motor beceriler, hafıza ve koordinasyonu geliştirir. Kitap okumak ve yazı yazmak, hayal kurmak, düşünce ve vizyonlarınıza ait kendinize notlar yazmak beyin bağlantılarını güçlendirir ve bilgi işleme yeteneklerini artırır. Hafıza oyunları, kart eşleştirme oyunları veya hafıza geliştirme uygulamaları, hafıza ve bilişsel esnekliği artırır.

Nöroplastisite, sağlık ve rehabilitasyon alanında birçok uygulama ve tedavi yönteminin temelini oluşturuyor:

• Rehabilitasyon Terapileri: Felç, beyin hasarı veya nörolojik hastalıklar sonrası uygulanan rehabilitasyon terapileri, nöroplastisiteyi teşvik ederek hastaların işlevselliğini artırmayı hedefliyor.
• Psikolojik Tedaviler: Bilişsel davranış terapisi (CBT) gibi psikolojik tedaviler, beynin olumsuz düşünce kalıplarını değiştirmesi ve yeni, olumlu düşünce kalıpları geliştirmesi için nöroplastisiteyi kullanıyor.
• Neurofeedback: Beyin dalgalarını izleme ve geri bildirim sağlama yöntemleri, nöroplastisiteyi teşvik ederek beyin fonksiyonlarını iyileştirmeyi amaçlıyor.

Eğitim ve Öğrenme Stratejileri: Eğitimde kullanılan çeşitli öğretim yöntemleri ve stratejiler, nöroplastisiteyi destekleyerek öğrenme ve hafıza süreçlerini optimize ediyor.

“Ben ne istiyorum?” diye düşünebilirsiniz

Hafızamızı zorladıkça ve yeni şeyler öğrendikçe beynimiz gelişmeye devam ediyor. Bu, yeni bir şarkı öğrendiğimizde, bir şiir yazdığımızda veya ezberlediğimizde, yeni bir müzik aleti çalmayı öğrenmeye başladığımızda da geçerli. Yaşımızın bir önemi olmaksızın öğrenmenin beynimizin ilgili kısımlarını geliştirdiği bir gerçek. Bu yüzden bilgiye açık ve sürekli öğrenmeye istekli olmak, kendi farklı alanlarını keşfetmek herkes için çok önemli.

Sonuç olarak alışkanlıklarımızı değiştirme ve kendi gelişimimizde ilerlemek yolunda kendimize soracağımız ilk soru: “Ne istiyorum?” olmalıdır. Ne düşündüğünüz ve ne olacağınız, ne istediğinize bağlıdır. Hedef koyarak, odaklanarak ve sistemli bir şekilde tekrarlayarak nöroplastisitede yeni oluşturduğunuz zihin haritaları ile olmak istediğiniz kişi olabilirsiniz. Bu da bilinç seviyenizi yükseltmekle ilgilidir. Bilinç seviyenizde yükselme düşünce ve duygularınızla, zihninizle disiplinli bir şekilde çalışmanızla ve iradenizle mümkün olur.

Düşünceleriniz zihin alanınızdan açığa çıktığında farkındalıklı bir gözlem yapamadığınız her seferinde duygularınız oluşmaya başlar düşüncelerinizle paralel. Zihin çalışmaları burada devreye girmeli. Hayatın sizin için anlamını, eylemlerinizin amaçlarını ve varlığınızın daha derin gerçekliğini, içsel farkedişlerinizin kendinize özgü bir nihai noktaya, hedefinize erme noktanız telos noktanızdır. Değerlerinizle hizada bir yaşam sizi de kendinizi de değerli hissedebileceğiniz bir alana taşır. Öncelikleriniz olan alanda zorlansanız da yönetebileceğiniz bir hale gelinceye kadar çalışmaya devam etmeniz önemli. Yaşamınızın bütün alanları için tek tek çalıştıkça hepsinin bütünlüğünü ve paralel olarak pek çok alanda gelişiminizi yaşarsınız.

Kaynaklar: 

1. Puderbaugh M, Emmady PD. Neuroplasticity. [Updated 2023 May 1]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2025 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK557811/
2. Citri, A., Malenka, R. Synaptic Plasticity: Multiple Forms, Functions, and Mechanisms. Neuropsychopharmacol 33, 18–41 (2008). Doi:10.1038/sj.npp.1301559 https://www.nature.com/articles/1301559
3. Laura N. Driscoll, Noah L. Pettit, Matthias Minderer, Selmaan N. Chettih, Christopher D. Harvey. “Dynamic Reorganization of Neuronal Activity Patterns in Parietal Cortex.” Cell, Volume 170, Issue 5, 2017, Pp.986-999.e16, ISSN 0092-8674, Doi:10.1016/j.cell.2017.07.021. https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0092867417308280
4. Solan, M. “The book of neurogenesis.” Harvard Health Publishing. (August 1, 2021) https://www.health.harvard.edu/mind-and-mood/the-book-of-neurogenesis
5. Deniz Can Başaran, Fırat Yıldırım, Berk Yasin Ekenci, Sera Kılıç, Pınar Ülgen. “Nöroplastisite ve Güncel Yaklaşımlar” Başkent Üniversitesi Tıp Fakültesi (Sempozyum). https://tip.baskent.edu.tr/kw/upload/464/dosyalar/cg/sempozyum/ogrsmpzsnm15/15.P6.pdf
6. Fontán-Lozano Á, Morcuende S, Davis-López de Carrizosa MA, Benítez-Temiño B, Mejías R and Matarredona ER (2020) To Become or Not to Become Tumorigenic: Subventricular Zone Versus Hippocampal Neural Stem Cells. Front. Oncol. 10:602217. doi: 10.3389/fonc.2020.602217 https://www.frontiersin.org/journals/oncology/articles/10.3389/fonc.2020.602217/full
7. Cleveland Clinic. Amygdala: What It Is and What It Controls

Nörobilime göre beynimiz gerçekliğimizi yaratıyor olabilir mi?