Türkiye’de her 3 çocuktan birinde görülen ve sadece fiziksel gelişimi değil, zihinsel performansı da olumsuz etkileyen demir eksikliği, ebeveynler için en önemli sağlık gündemlerinden birini oluşturuyor. Acıbadem Kozyatağı Hastanesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Dr. Ceren Ulusoy, erken dönemde fark edilmeyen çocuklarda demir eksikliği probleminin, kalıcı öğrenme ve davranış bozukluklarına yol açabileceği konusunda uyarıyor. Kanın vücuda oksijen taşıma yeteneğini azaltan bu durum, uzun vadede hem fiziksel hem de nörolojik sistemde ciddi hasarlar bırakabiliyor.
Yaşamın ilk yıllarında gelişen demir eksikliğinin ömür boyu bilişsel gerilemeye neden olabildiğini gösteren çalışmalar, konunun ciddiyetini ortaya koyuyor. Bağışıklık sisteminde zayıflama, konsantrasyon bozukluğu, okul başarısında düşüş ve hatta astım ataklarında artış gibi pek çok sorunun temelinde bu önemli mineralin eksikliği yatabiliyor. Dr. Ceren Ulusoy, çocuklarda demir eksikliğinin belirtilerini, alınabilecek önlemleri ve tedavi sürecinde sık yapılan hataları anlattı.
📌 Öne çıkanlar
- 🔺 Yaygınlık: Türkiye’de her 3 çocuktan 1’inde demir eksikliği görülmektedir; 6 ay-2 yaş ve ergenlik dönemi en riskli yaş gruplarıdır.
- 🔺 10 Önemli Belirti: Soluk cilt, halsizlik, iştahsızlık, toprak yeme (pika), sinirlilik ve tırnaklarda kırılma en dikkat çekici işaretlerdir.
- 🔺 Sık Yapılan Hatalar: Pekmezi tedavi olarak görmek, günde 2 bardaktan fazla süt içirmek ve yemek sonrası çay tüketmek demir emilimini ciddi şekilde engeller.
- 🔺 Beslenme Önerileri: Kırmızı et, yumurta, bakliyat ve yeşil yapraklı sebzeler C vitamini içeren gıdalarla (domates, portakal) tüketildiğinde demir emilimi artar.
- 🔺 Gelişigüzel Takviye Tehlikesi: Doktor kontrolü olmadan kullanılan demir takviyeleri, karaciğer hasarı gibi ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir.
🔎 En çok merak edilenler: Çocuklarda demir eksikliği
- 🔹 Çocuklarda demir eksikliğinin en önemli belirtileri nelerdir?
Ciltte solukluk, sürekli yorgunluk, iştahsızlık, sinirlilik, sık hastalanma ve bazen de toprak veya buz gibi anormal şeyleri yeme isteği (pika sendromu) en önemli belirtilerdir. - 🔹 Pekmez demir eksikliğini tedavi eder mi?
Hayır. Pekmez iyi bir destekleyici besin olsa da, içerdiği demirin vücut tarafından emilimi düşüktür. Doktorun verdiği demir ilacının yerine asla geçmez. - 🔹 İnek sütü neden demir eksikliği yapabilir?
Günde 2 su bardağından fazla tüketilen inek sütü, hem kalsiyum içeriğiyle demir emilimini engeller hem de tokluk hissi yaratarak çocuğun diğer demir zengini gıdaları yemesine engel olur. - 🔹 Demir zengini besinlerin yanında ne yenmeli?
Demir emilimini artırmak için C vitamininden zengin gıdalar (portakal, mandalina, kivi, domates, kırmızı biber, yeşillikler) ile birlikte tüketilmelidir. - 🔹 Doktor tavsiyesi olmadan demir takviyesi kullanmak tehlikeli mi?
Evet, çok tehlikelidir. Vücutta fazla demir birikimi karaciğer hasarı gibi ciddi ve kalıcı sağlık sorunlarına yol açabilir. Takviyeler mutlaka doktor kontrolünde kullanılmalıdır.
❌ Demir eksikliğine yol açan hatalar
Demir eksikliğine; erken doğum, düşük doğum ağırlığı, özellikle ergenlik döneminde rejim yapma, akut ve kronik kan kayıpları, kronik enfeksiyonlar, ishal, çölyak, laktoz intoleransı gibi emilim bozukluğu ile giden hastalıklar ve bağırsak parazitleri neden olabiliyor. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı Dr. Ceren Ulusoy “Toplumda bazı yanlış davranışlar da demir eksikliğine yol açabiliyor. Örneğin; 6. aydan sonra hızlı büyüme ile birlikte diyete demir içeren gıdaların yeterince eklenmemesi ve yemeklerden hemen sonra çay tüketilmesi toplumumuzda sık yapılan yanlışlardan” diyor.
Pekmez yetmez, sütün aşırısı zararlı!
Demir eksikliği tanısı alıp ilaç başlanmış çocuklarda pekmez ile tedavi sağlanacağını düşünüp ilacı kesmenin de sık yapılan yanlışlardan olduğunu vurgulayan Dr. Ulusoy “Pekmez güzel bir destek ancak içeriğindeki demirin biyoyararlanımı azdır, tedavi yerine kullanılması uygun değildir” uyarısında bulunuyor. Dr. Ceren Ulusoy, pekmezin yanında süt içilmesi ya da demir içeren besinlerin ardından çay içilmesinin de demirin emilimini önemli ölçüde azalttığını belirtirken “Sık yapılan yanlışlardan biri de; çocuğa kemikleri gelişsin diye günde 2 su bardağından fazla inek sütü içirilmesidir. Aşırı süt tüketimi hem demir emilimini hem de tokluk hissi yaratarak çocuğun diğer gıdaları tüketmesini engeller” diyor.
🚨 Çocuğunuzda demir eksikliğinin 10 önemli belirtisi
Ülkemizde her 3 çocuktan birinde demir eksikliği bulunduğunu, bu sorunun özellikle 6 ay – 2 yaş arası bebeklerde ve ergenlik döneminde daha da fazla görüldüğünü belirten Dr. Ceren Ulusoy, çocuklarda demir eksikliğinin önemli belirtilerini şöyle sıralıyor;
- Soluk cilt rengi
- Halsizlik ve çabuk yorulma
- Ağız içinde yaralar
- Baş ağrısı
- Baş dönmesi
- İştahsızlık
- Toprak, buz, kireç yeme
- Algılama güçlüğü
- Sinirlilik, hırçınlık
- Tırnaklarda kırılma
🍎 Demir yapan besinler ve C vitamini kuralı
Çocukların her gün demirden zengin iki-üç farklı besin tüketmeleri gerektiğini belirten Dr. Ulusoy “Ebeveynlerin en büyük yanılgılarından biri sadece fazla miktarda et yedirerek demir eksikliğinin engelleneceğinin düşünülmesi. Oysa önemli olan; sebze, bakliyat ve etten zengin, çeşitli ve emilimi destekleyen bir beslenme modelinin oluşturulmasıdır” diyor. Kırmızı et, dana ciğeri, tavuk, balık, yumurta sarısı ve aşırıya kaçmamak şartıyla sakatat ürünleri ile ıspanak ve pazı gibi koyu yeşil yapraklı sebzeler, bakliyat, badem ve antep fıstığının zengin demir kaynakları olduğunu söyleyen Dr. Ceren Ulusoy, bu besinlerin C vitamini (portakal, mandalina, domates vb) ile tüketilmesinin demir emilimini artıracağına dikkat çekiyor.
⚠️ Gelişigüzel demir takviyesi karaciğeri vuruyor!
Demir eksikliği tanısı konulduktan sonra doktor önerisiyle demir şurubuna başlanacağını ve tedavinin genellikle 3-6 ay süreceğini belirten Dr. Ulusoy “Tedavinin birinci ayında kan testi alarak hemoglobin değerinin yükseldiğini görmek gerekir. Tedavi sürecinde ailelerin önerilen doza sadık kalması çok önemlidir. Aşırı demir yüklenmesi ve rastgele demir takviyesi karaciğer hasarı gibi çok ciddi sorunlara yol açabilir” uyarısında bulunuyor.
👶 Yaş grubuna göre riskler ve önlemler: Bebeklik ve ergenlik
Demir eksikliği her yaşta görülebilse de Dr. Ceren Ulusoy iki dönemin altını özellikle çiziyor:
- 6 Ay – 2 Yaş Arası Bebekler: Bu dönem, bebeklerin en hızlı büyüdüğü ve demir ihtiyacının tavan yaptığı bir evredir. Anne sütündeki demir 6. aydan sonra bebeğin ihtiyacını tek başına karşılayamaz. Bu nedenle ek gıdaya geçişte demir zengini gıdaların (kırmızı et, mercimek, yumurta sarısı) diyete mutlaka eklenmesi ve demir takviyelerinin doktor kontrolünde yapılması hayati önem taşır.
- Ergenlik Dönemi: Hızlı büyüme atağı, artan kan hacmi ve özellikle kız çocuklarında başlayan adet kanamaları nedeniyle demir ihtiyacı yeniden pik yapar. Bu dönemde yapılan bilinçsiz diyetler ve fast-food ağırlıklı beslenme, demir eksikliği riskini ciddi şekilde artırır.
🍽️ Demir depolarını dolduran örnek menüler
Çocuklarda demir eksikliğini önlemek için besinleri doğru kombinlemek gerekir. İşte demir ve C vitaminini bir araya getiren, çocukların sevebileceği bazı menü fikirleri:
- Kahvaltı: Yumurta (tercihen portakal suyu ile), pekmez (tek başına veya tahinle), badem ezmesi.
- Öğle Yemeği: Kıymalı mercimek çorbası (yanında bol limonlu salata ile), fırında balık ve bol yeşillik.
- Akşam Yemeği: Izgara köfte (yanında domatesli bulgur pilavı ile), ıspanaklı veya pazılı bir yemek (yoğurtsuz).
- Ara Öğün: Kuru üzüm, badem, antep fıstığı gibi kuruyemişler.
🌱 Vejetaryen ve vegan çocuklarda demir eksikliği
Bitkisel beslenen çocukların demir ihtiyacını karşılamak özel bir planlama gerektirir. Hayvansal gıdalardaki “hem demiri” vücut tarafından kolayca emilirken, bitkisel gıdalardaki “hem olmayan demir” için bazı püf noktalarına dikkat etmek gerekir:
- Demir Kaynakları: Kuru baklagiller (mercimek, nohut, fasulye), tofu, kinoa, ıspanak, zenginleştirilmiş tahıllar ve pekmez en iyi bitkisel demir kaynaklarıdır.
- C Vitamini Şart: Bitkisel demirin emilimini artırmak için her öğünde C vitamini içeren bir besin (kırmızı biber, kivi, çilek, domates, portakal) bulunmalıdır. Örneğin, nohut yemeğinin yanında bol limonlu salata yemek gibi.
- Emilimi Engelleyenler: Süt ve süt ürünleri, çay, kahve ve tam tahıllardaki fitatlar bitkisel demirin emilimini azaltabilir. Bu nedenle demir zengini öğünlerle birlikte bu gıdaların tüketiminden kaçınılmalıdır.
🩺 Tanı nasıl konur: Kan testleri ve doktor kontrolü
Çocuğunuzda demir eksikliği belirtilerinden şüpheleniyorsanız, kesin tanı için mutlaka bir doktora başvurulmalıdır. Gelişigüzel takviye kullanmak tehlikelidir. Tanı süreci genellikle şu adımları içerir:
- Fizik Muayene: Doktor, ciltte solukluk, tırnaklarda değişiklikler ve genel halsizlik gibi fiziksel belirtileri değerlendirir.
- Kan Testleri: Kesin tanı için kan testleri şarttır. Genellikle tam kan sayımı (hemogram) ve vücudun demir depolarını gösteren ferritin seviyesi ölçülür. Bu testler, eksikliğin boyutunu ve anemi (kansızlık) gelişip gelişmediğini net bir şekilde ortaya koyar.
- Düzenli Kontroller: Özellikle 6 ay-2 yaş arası ve ergenlik dönemindeki çocukların düzenli sağlık kontrolleri, demir eksikliğinin belirtiler ortaya çıkmadan erken dönemde saptanmasını sağlar.
🔗 Demir eksikliği ve ilişkili diğer sağlık sorunları
Demir eksikliği genellikle kansızlık (anemi) ile bir tutulsa da, etkileri çok daha geniştir. Bilimsel çalışmalar, demir eksikliğinin az bilinen şu sorunlarla da ilişkili olabileceğini göstermektedir:
- DEHB Belirtilerinde Artış: Düşük demir seviyeleri, özellikle Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu olan çocuklarda konsantrasyon güçlüğü ve hiperaktivite belirtilerini artırabilir.
- Huzursuz Bacak Sendromu: Özellikle geceleri bacaklarda hissedilen ve uyku kalitesini bozan rahatsızlık hissi, çocuklarda demir eksikliğinin bir belirtisi olabilir.
- Zayıflamış Bağışıklık: Demir, bağışıklık hücrelerinin düzgün çalışması için gereklidir. Eksikliği, çocukların enfeksiyonlara daha sık yakalanmasına neden olabilir.
🌐 Bunlar da ilginizi çekebilir:
- Demir eksikliği çocuklarda gelişim geriliğine neden olabilir!
- Pika sendromu: Çocuklarda toprak yeme davranışı
- Çocuklarda bağışıklık sistemini güçlendirmek için püf noktalar
- Çocuklarda vitamin ve mineral eksiklikleri
- Demir eksikliği: Sağlığımızı tehdit eden görünmez düşman!
🔗 Kaynaklar:
- Acıbadem Kozyatağı Hastanesi – Dr. Ceren Ulusoy
- World Health Organization (WHO) – Anaemia
- HealthyChildren.org (American Academy of Pediatrics) – Anemia and Your Child
- PubMed Central (PMC) – Iron Deficiency Anemia in Children
