Aşırı teknoloji kullanımı, dijital demans olarak bilinen ve bilişsel yetenekler üzerinde yıkıcı etkileri olan bir salgını tetikliyor. Bu durum, beynin “kullan ya da kaybet” prensibi olan nöroplastisite yeteneğini olumsuz etkileyerek, her yaştan bireyin beyin sağlığını tehdit ediyor. Uzmanlar, basılı materyalleri okumak ve açık hava aktiviteleri gibi basit alışkanlıkların bu dijital salgına karşı önemli bir koruma sağladığını belirtiyor.
Üsküdar Üniversitesi NPİSTANBUL Hastanesi Nöroloji Uzmanı Dr. Celal Şalçini, uzaktan eğitim, online iş imkanları ve yapay zekanın baş döndürücü hızının teknolojiye olan bağımlılığımızı artırarak dijital demans salgınının etkilerini hızlandırdığını belirtiyor. Dr. Şalçini, özellikle gençlerin bilişsel yeteneklerinde bir düşüş görüldüğünü; hafıza, problem çözme ve yüz yüze iletişimde sorunlar yaşandığını vurguluyor.
📌 Öne çıkanlar
- 🔺 Dijital Demans Nedir?: Alman sinirbilimci Manfred Spitzer tarafından tanımlanan, aşırı teknoloji kullanımının yol açtığı dikkat dağınıklığı, hafıza sorunları ve bilişsel gerileme durumudur.
- 🔺 “Kullan ya da Kaybet”: Beynimiz (nöroplastisite sayesinde) kullandığımız becerileri güçlendirir, kullanmadıklarımızı ise zayıflatır. Hafıza gibi zihinsel aktiviteleri sürekli cihazlara devretmek, beynin bu fonksiyonlarını tembelleştirir.
- 🔺 Klinik Demanstan Farkı: Dijital demans, yaşam tarzı ve alışkanlıklara bağlı işlevsel bir durumdur ve genellikle geri döndürülebilir. Alzheimer gibi klinik demanslar ise ilerleyici ve nörodejeneratif beyin hastalıklarıdır.
- 🔺 Mavi Işık ve Uyku: Ekranlardan yayılan mavi ışık, uyku hormonu olan melatonini baskılar. Kalitesiz uyku, beynin kendini onarma ve hafızayı pekiştirme süreçlerini engelleyerek dijital demans belirtilerini ağırlaştırır.
- 🔺 Çözüm Yolları: Basılı materyaller okumak, satranç gibi problem çözmeye yönelik oyunlar oynamak, açık havada vakit geçirmek ve ebeveynlerin çocuklarına doğru model olması en önemli önlemlerdir.
🔎 En çok merak edilenler: Dijital demans
- 🔹 Dijital demans tıbbi bir hastalık mıdır?
Hayır, “dijital demans” resmi bir tıbbi tanı değildir. Bu terim, dijital teknolojinin aşırı kullanımından kaynaklanan bilişsel ve davranışsal belirtileri tanımlamak için kullanılan işlevsel bir kavramdır. - 🔹 Neden “demans” olarak adlandırılıyor?
Çünkü yarattığı belirtiler (unutkanlık, dikkat dağınıklığı, problem çözmede zorlanma) klinik demansın erken evre belirtilerine benzemektedir. Ancak altta yatan neden, bir beyin hastalığı değil, yaşam tarzıdır. - 🔹 Dijital demans geri döndürülebilir mi?
Evet. Belirtiler genellikle altta yatan bir beyin hastalığından kaynaklanmadığı için, teknoloji kullanımını azaltmak, uyku düzenini iyileştirmek ve beyni aktif tutan etkinliklere yönelmek gibi yaşam tarzı değişiklikleriyle etkileri büyük ölçüde geri döndürülebilir. - 🔹 Beynimiz neden tembelleşiyor?
Beynimiz “kullan ya da kaybet” prensibiyle çalışır. Adresleri hatırlamak yerine sürekli navigasyon kullanmak veya telefon numaralarını ezberlemek yerine rehbere güvenmek gibi zihinsel görevleri teknolojiye devrettiğimizde, beynin bu işlevlerden sorumlu bölgeleri daha az aktif hale gelir ve zamanla zayıflar. - 🔹 Ekranların uykuya etkisi nedir?
Telefon, tablet gibi cihazların ekranlarından yayılan mavi ışık, beynimize hala gündüz olduğu sinyalini verir. Bu, uykuya geçişi sağlayan melatonin hormonunun salgılanmasını baskılar. Sonuç olarak uykuya dalmak zorlaşır ve uyku kalitesi düşer.
Bu yüzyılın görmezden gelinen salgını
Dijital demansın, bu yüzyılın görmezden gelinen bir salgını olduğunu ve gelecek nesilleri etkileyeceğini vurgulayan Dr. Şalçini, “Bugün hepimiz, temel günlük görevleri bile tamamlayamayacak kadar dikkatimizin dağıldığı dijital bunama durumundayız” diyor. Elektronik cihazların genç yaşta aşırı kullanımı, doktorlar ve psikologlar için artan bir endişe kaynağıdır.
Yaygın Belirtileri Nelerdir?
- Sosyal izolasyon
- Hareket eksikliği
- Öfke ve sinirlilik
- Kısa süreli hafıza kaybı
- Gelişimsel gecikmeler (çocuklarda)
🚶♀️ Açık havada vakit geçirmek problem çözmeyi teşvik ediyor
Beyni aktif ve sağlıklı tutmak için teknoloji dışı etkinliklere yönelmek son derece önemlidir. Dr. Celal Şalçini, bu konuda basit ama etkili önerilerde bulunuyor.
“Çalışmalar, basılı materyalleri okumanın okuduğunu anlamayı artırdığını gösteriyor. Bu sebeple okumak için tablet ve akıllı telefon yerine dergi, çizgi roman, gazete gibi basılı medyayı daha fazla kullanması teşvik edilmeli.” – Dr. Celal Şalçini
Açık hava sporları oynamak gerçek zamanlı problem çözmeyi teşvik eder. Teknolojik cihazlarda sadece dikkat artırıcı ve reaksiyon zamanı temelli oyunlar yerine, düşünmeye ve problem çözmeye izin veren satranç, scrabble, yapboz gibi oyunların oynanması teşvik edilmelidir. Dr. Şalçini, “Çocuklar ebeveynlerinin aynasıdır, gördüğünü uygular, duyduğunu değil. Değişim bizimle başlar” diyerek ebeveynlerin rol modellik öneminin altını çiziyor.
🧠 Beynimiz nasıl tembelleşiyor? Nöroplastisite ve “kullan ya da kaybet” prensibi
Beynimizin en mucizevi özelliklerinden biri nöroplastisite, yani deneyimlere ve öğrenmeye bağlı olarak kendini sürekli yeniden yapılandırma ve yeni sinirsel bağlantılar kurma yeteneğidir. Bu, “kullan ya da kaybet” prensibiyle çalışır. Bir beceriyi ne kadar çok kullanırsak (örneğin bir enstrüman çalmak), o beceriyle ilgili beyin devreleri o kadar güçlenir. Tam tersi, eskiden yaptığımız ama artık yapmadığımız zihinsel görevleri (adres ezberleme, zihinden hesap yapma vb.) teknolojiye devrettiğimizde, bu işlevlerden sorumlu beyin devreleri zayıflar. Dijital demansın temelinde, beynin bu temel çalışma prensibinin teknoloji tarafından baypas edilmesi yatar.
🔍 Dijital demans ve klinik demans (Alzheimer) arasındaki fark nedir?
Bu iki kavramın belirtileri (unutkanlık, kafa karışıklığı) benzese de, altta yatan nedenler ve sonuçlar tamamen farklıdır. Bu ayrımı bilmek, gereksiz panik ve endişeyi önlemek için kritik öneme sahiptir.
Dijital Demans:
- Neden: Yaşam tarzına bağlıdır. Aşırı teknoloji kullanımı ve zihinsel tembellik sonucu ortaya çıkan işlevsel bir durumdur.
- Beyin Yapısı: Genellikle beyinde fiziksel bir hasar veya hastalık yoktur. Sorun, beyin devrelerinin “yanlış programlanması” veya “zayıflamasıdır”.
- Geri Döndürülebilirlik: Evet, genellikle geri döndürülebilir. Teknoloji kullanımını azaltmak ve beyni aktif hale getiren yaşam tarzı değişiklikleri ile belirtilerde iyileşme sağlanabilir.
Klinik Demans (Örn: Alzheimer Hastalığı):
- Neden: Beyin hücrelerinin ölmesine neden olan ilerleyici ve nörodejeneratif bir hastalıktır.
- Beyin Yapısı: Beyinde plak ve yumak gibi anormal protein birikimleri ve beyin dokusunda küçülme (atrofi) gibi fiziksel değişiklikler vardır.
- Geri Döndürülebilirlik: Hayır, mevcut tedavilerle geri döndürülemez. Tedaviler sadece hastalığın ilerlemesini yavaşlatmayı hedefler.
😴 Mavi ışık etkisi: Ekranların uyku kalitesini ve hafızayı nasıl bozduğu
Dijital demans semptomlarını ağırlaştıran en önemli faktörlerden biri, ekranların uyku üzerindeki olumsuz etkisidir. Akıllı telefon, tablet ve bilgisayar ekranlarından yayılan mavi ışık, beynimizdeki biyolojik saati (sirkadiyen ritim) yöneten epifiz bezini doğrudan etkiler. Beyin, bu ışığı gündüz güneşi olarak algılar ve uykuya geçişi sağlayan en önemli hormon olan melatonin üretimini baskılar. Özellikle yatmadan önceki son saatlerde ekrana maruz kalmak, uykuya dalmayı zorlaştırır, derin uyku evrelerini kısaltır ve uyku kalitesini düşürür. Yetersiz ve kalitesiz uyku ise, beynin gün içinde öğrenilen bilgileri pekiştirme ve hafızaya kaydetme yeteneğini doğrudan sabote ederek unutkanlık ve “beyin sisi” gibi belirtilere yol açar.
🌐 Bunlar da ilginizi çekebilir:
- Google etkisi nedir? ‘Dijital Amnezi’ hafızamızı ele geçiriyor!
- Dijital bağımlılık beyni nasıl etkiliyor? Prefrontal korteks zayıflıyor!
- “Tech neck” nedir? Telefon kullanımının yol açtığı boyun ağrısı ve duruş bozuklukları
- Nöroplastisite: Beynimiz gelişirken zihni eğitmek mümkün mü?
- Yapay zeka ve beyin: Çalışma örüntüsü nasıl değişiyor?
🔗 Kaynaklar:
- Üsküdar Üniversitesi NPİSTANBUL Hastanesi – Nöroloji Uzmanı Dr. Celal Şalçini
- Understanding Digital Dementia and Cognitive Impact in the Current Era of the Internet: A Review – PubMed
- How Technology is Hijacking Your Mind — from a Magician and Google Design Ethicist | by Tristan Harris | Thrive Global | Medium
- Gray Matters: Too Much Screen Time Damages the Brain | Psychology Today
