Sözlük anlamı “Bağnazlık”tır. Bağnazlık ise “Bir kimseye veya bir şeye aşırı düşkünlük ve tutkuyla bağlılık, bağnazca davranış, taassup, mutaassıplık, fanatiklik, fanatizm” şeklinde tanımlanmıştır. (TDK Sözlüğü)
Fanatizmin zararları
”İnsanlar, hakikati kendilerinin bildiklerini sandıkları için birbirlerine zulmederler.” Bertrand Russell
Fanatizm günümüzde siyaset, ideoloji, görüş, din, futbol vs. alanlarda fazlasıyla rahatsız edici şekillerde gözükmektedir. Farklı görüş ve konularda bağımlılık oluşturan fanatizmin insanları nasıl bu hale getirebildiği üzerinde düşünmek gerekir. Çünkü zararları ortadadır. Dünya tarihine baktığımızda son yüzyılda yapılan zulümlerin ırk fanatizmi, din fanatizmi, ideoloji fanatizmi gibi nedenlerle yapıldığı görülecektir. Yine tarih bize göstermektedir ki insanoğlunun güç eline geçtiğinde dün kendine yapılan zulmü unutup fanatik duygularla birlikte kendisi de başka insanlara zulüm edebilmektedir. Daha uzaktan yakına doğru gelecek olursak ülkemizdeki farklı ideolojilerin ya da görüşlerin çatışması ve fitne odaklarınca ortaya çıkarılan sorunların ülkemize verdiği zararlar ortadadır. Sağ – sol kavgaları, başörtülü – başörtüsüz tartışmaları, Türk – Kürt tartışmaları vb. Bunların dışında farklı düşüncede olduğundan toplum tarafından yalnız bırakılan insanlar.
Çoğumuzun içinde olan fanatizm
Örnekleri çoğaltmak mümkündür ancak okuyanların kendi düşünceleri üzerine de düşünmesi için daha çok kimsenin fanatik olduğu örnekler vermek gerekir. Çünkü amacım “İğneyi kendine çuvaldızı başkasına batır” atasözünde olduğu gibi hem kendimin hem de okuyucuların düşünceleri üzerine bir fanatiklik testi yapmalarını sağlamak. Mesela aile fanatizmi ile başlayabiliriz. Aile fanatizmi de ne deyip geçmeyelim.
Herkesin ilk fanatiği olduğu gruptur aile. “Babamla, halamlar tarla mevzusundan dolayı küs ama haklı olan halamlardır” diyen kaç kişi vardır. Mutlaka vardır. Ancak kıyaslama yaparsak herhalde % 20’yi geçmeyecektir. Genelde haklı olan bizim ailedir. Öbür aileyi haklı buluyorsak bile bunun sebepleri arasında halayı seviyor olmak, babayı sevmiyor olmak vs. gibi sebepler de vardır. Yani mantık değil yine fanatik duygular ön plandadır. Yine evli çiftler arasında en nefret ettiğim şeylerden olan eşinin ailesini kötüleme sevdası da bir aile fanatizmi örneğidir. Fanatizm akrabalarımızla iletişim kurmamızda da büyük engeldir. Bizim gibi düşünmeyen akrabalarımızla bir araya gelmek büyük sıkıntıdır. Çünkü iletişim esnasında kendini çok şey biliyor zannedenler sizin düşüncelerinizi sorgulamaya başlayacak ve küçük bir aile mahkemesi kurulacaktır. Azınlık görüş sanık, baskın görüş savcı olacaktır, oluyordur. Bu mahkemelerde azınlık olanların vay haline!
Bazı insanların üst bilişsel düşünme yani kendi düşünmeleri üzerine düşünme, düşüncelerini kontrol edebilme yetenekleri üst düzeydedir. Fanatizm tuzağından sıyrılmak en çok bu insanlara özgü olmalıdır. Ancak onlarda bile bu sıkıntılar yaşanmaktadır. Özellikle küçük yaşlarda ailenin ve çevrenin etkisiyle oluşmuş düşünceler, üniversite yıllarında kabul edilmiş olan ideolojik bakış açıları kişiyi devamlı etkisi altına almaktadır.
Fanatik olduğu şeylerin farkına varsa bile bir çeşit “kıramam onları duygusu”yla hareket etmektedir. Kendimden bir örnek verip iğnenin bana değmesi gereken kısma gelmek isterim. Facebook’ da devamlı paylaşım yapan ve kendi düşüncelerinden farklı düşüncelere hakaret etme konusunda yetenekli olan arkadaşlar var. Birçok paylaşımlarına gülüp geçerken benim görüşüme yakın görüşlere hakaret etmeye başladıklarında hemen bu elemanlara cevap yazma telaşına girmekte ve farklı düşüncelere saygı gösterme konusunda onları uyarma isteği içimde uyanmaktadır. Peki o diğer düşüncelere hakaret ederken aklım neredeydi? Buradan insanlar hiçbir ideoloji ya da görüşü kabul etmesin gibi bir düşüncede olduğum anlaşılmasın. Sonsuz bir hümanizm savunucusu da değilim. Kastetmek istediğim bu düşüncelere çoğunlukla mantık değil fanatik duygular yoluyla ulaştığımızdır.
Zaten fanatizmin etkisi altında olan düşünceler genelde duygusal etkilenmeler yoluyla oluşmuştur ve bilgisayardaki virüslü dosyalar gibi hareket ederler. O dosyalara tıkladığınızda bilgisayar ekranındaki tuhaflık gibi olur beyin. Bir yandan anti virüsler tarama yapar ancak virüs anti virüsten güçlüyse bu uğraş nafiledir, bilgisayar açılıp – kapanır vs. karışıklıklar devam eder. Sonuç da ortaya çıkan gerçek o dosyalara ya da düşüncelere tıklanmaması gerektiğidir.
Neden fanatiğiz?
Genelde duygularla hareket etmek bizi fanatizme götürür. Ancak mantıklı düşünebilen kimse fanatik olmaz demek değildir. Güzel bir müzik eşliğinde söylenenler, hitabı güçlü biri tarafından söylenenler, harika bir film eşliğinde aşılanmaya çalışılan düşünceler, karizmatik bir liderin sözleri… Yani insanları fanatik yapmak o kadar da zor değil.
Çoğunlukla duygularla karışık verilen mantıkları hemen kabul ederiz.
Dale Carnegie’nin kitabında kayda değer bir söz okumuştum. “İnançlarımız oluşurken son derece dikkatsiz davranırız, ama biri bizi bu inançlarımızdan ayırmaya kalkıştığında şiddetli bir tutku ile karşı koyarız. Aslında bizim için inançlarımız fazla önemli değildir, önemli olan şey özgüvenimizin tehdit edilmesidir.” (James Harvey Robinson)
Buradaki inanç kavramını sadece dini anlamda düşünmek yanlış olacaktır. İnsanların inandığı her şey bu kapsamdadır. Buradan çıkan anlam bencillikle de paraleldir. Ve bu bencillik insanı acımasız yapabilir. İnsan doğruluğunu sorgulamadan sevmediği sevilmesini istemediği biriyle ilgili duyduğu tek bir cümle üzerinde saatlerce durur, her yerde anlatır, sosyal paylaşım sitelerinde paylaşımlar yapar… Özellikle çağdaş eğitim anlayışında insanları sorgulamaya, araştırmaya özendirmek gibi bir amaç vardır. Ancak insan farkında olarak ya da olmayarak sorgulamanın sonucunda baştaki düşüncesine geri dönmekte ya da ona daha iyi bir açıklama getirmektedir.
“Birçok insan düşündüğünü sanır, aslında yaptıkları sadece önyargılarını yeniden düzenlemektir.”
Galiba bu problemin nedenini Pragmatizm’in öncülerinden William James en iyi açıklamıştır. “Birçok insan düşündüğünü sanır, aslında yaptıkları sadece önyargılarını yeniden düzenlemektir.” İnsanların çoğu inanmış olduğu şeylere karşı mantıklarından ziyade duyguları, sezgileri ile hareket ederler. Mantıklarına başvurmalarıysa duygularıyla kabul ettiklerine açıklama getirmeye çalışmalarından başka bir şey değildir. On sekiz yaşında bir delikanlının güzel bir kıza aşık olup onu her şeyiyle mükemmel görmesi gibi. Mükemmel görme duygu yoluyla, mükemmel görmesine açıklama getirmesi ise mantık yoluyladır.
Neden fanatik olalım ki?
Bilgi ve düşüncelerimizde duygu değil de mantığın ölçüt olması bizi bir nebze de olsa fanatizmden kurtaracaktır. Düşüncelerini sorgulayan fanatizm çukurundan kurtulan insanlar şunu anlayacaktır ki bilgi ve düşünceler devamlı değişmektedir ve onun için de o düşüncelere neredeyse insanlara zulüm edebilecek derecede bağlanmanın anlamı yoktur. Şöyle bir sorgulama yapalım. Bir düşünceyi bilgili olan birinden duyduğumuzda bize mantıklı gelmiyor mu? Ancak onun karşıtı olan ve daha iyi bilen birinden duyduğumuzda bu kez de o daha mantıklı gelmiyor mu? Daha somut bir örnek verelim. Fizik mezunu olan birisi ile tartışırken bana bir fizik kanununun ispatını anlatmıştı. Hımm mantıklı demiştim. Ancak sonra bu ispatın çürütüldüğünü ve artık yeni ispatın nasıl olduğunu anlattı. O da mantıklıydı. Buradan şu çıkarımı yapmak gerekir: “Düşünceler ne kadar mantıklı görünse de bir gün yanlış olduğu ortaya çıkabilir. o nedenle de sırf bizim gibi düşünmediği için başkalarını hor görmek, onlara zulmetmek büyük yanlıştır.”
Fanatizme ve ondan dolayı insanlara zulmedenlere verilecek en güzel cevap İsrail tanklarının önünde zulme siper olan ve bu uğurda canını feda eden Rachel Corrie’ye aittir. “Zulüm bizdense ben bizden değilim”
