Kış Gündönümü geldi. Işık kendini karanlık için gizleyecek. Uzun bir gece geçireceğiz bir sonraki ışığı alana kadar. Kadim bilgelikte gece ve gündüz kavramları genelde alegorik olarak ele alınır ve dünyasal ifadelerdeki kelimeler gibi kullanılabilir. Peki bu coğrafi olaydan bizim alacağımız izlenim ne olmalı?
Genesis 1:3‘te bu sembolizmi görürüz. “Tanrı, “Işık olsun” diye buyurdu ve ışık oldu. Tanrı ışığın iyi olduğunu gördü ve onu karanlıktan ayırdı. Işığa “Gündüz”, karanlığa “Gece” adını verdi. Akşam oldu, sabah oldu ve ilk gün oluştu.”
Konuyu teosofiye getirmek istemiyorum, zaten orada bu bilgiler mevcut. Kış, beş element sistemin de suyun mevsimidir ve kış boyunca suyun farklı hallerini görürüz doğada.
Kadim kültürlerde dönencelerin ve gündönümlerinin özel yerleri vardır. Druidler bu güne “Alban Arthan – Arthur’un Işığı” der ve Stonehenge‘de özel ritüellerini yaparlar.
Mitolojik olarak da değerlendirmek istersek:
“Bugün Ulu Ana Tanrıça, Gökyüzü (Cennet) Kraliçesi’nin Işığın Oğlu’nu doğurduğu gün. Kış Gündönümü Oğlak’tadır ve “tanrıların kapısı”dır. Güneş’in yükselişini ve büyüyen gücünü temsil eder. “Janua” Latincede kapı anlamına gelir ve kapıların bekçisi, zamanın yöneticisi Janus da adını ondan alır. Elinde iki anahtar olduğu rivayet edilen Janus gündönümlerinin kapılarını bu anahtarla açar. Kış Gündönümü’nü altın anahtar ile, Yaz Gündönümünü ise gümüş anahtar ile.”*
Stonehenge‘de yapılan ritüele ait videoyu da aşağıdaki linkten izleyebilirsiniz.
Noel Baba ile Ayaz Ata benzerliği
Orta Asya’da da kışın gelmesiyle birlikte özellikle Kazaklarda ve Kırgızlarda geçen Soğuk Tanrısı Ayaz Ata kavramını görürüz. Ayaz Ata Noel Baba ile de özdeşleşmiş durumdadır. Ayas Han olarak da bilinir. Ay ışığından yaratılmıştır. Soğuk havaya neden olur. “Ak Ayas” olarak adı geçer. Ülker burcunun altı yıldızı göğün altı deliğidir ve oradan soğuk hava üfler. Böylece kış gelir.
Ayaz, tüm Türk coğrafyasında yakıcı soğuk anlamına gelir ki, Ay’ın gökte rahatlıkla görüldüğü açık havalarda meydana geldiği için Ay Tanrısı’nın (veya ona bağlı Ayas Han’ın) gönderdiği düşünülmüştür. Kimi kültürlerde kışın soğukta ortaya çıkan ve kimsesizlere, açlara yardım eden bir evliyadır. Hristiyan azizi olduğu yönünde görüşler de vardır. Fakat etimoloji ve kültürel olarak Türk kültüründe zaten var bulunan bir kişilik olduğu kesindir.
Kazaklarda kışın karşılanması ile ilgili olarak Soğumbası isimli bir eğlence bulunmaktadır. İlk karın yağması ve ilk soğuğun vurması ile kutlanan bayramdır. Bu bayramla bir ilgisi olması muhtemeldir. Azerice’deki Şahta Ata “Şaxta Baba (Azerice)” sözcüğü de yine birebir çeviriyle Soğuk Ata veya Ayaz Ata anlamına gelir. Özbekçede Şahta (Shaxta, Şaxta) sözcüğünün ocak manasına gelmesi ise kelimenin anlamı açısından dikkat çekicidir.
Azerbaycan‘da Şaxta Baba olarak bilinir. Torunun adı ise Qar Qızı (“Kar Kızı”)’dır. Yeni yılda çocuklara hediye dağıtırlar.
Başkurtya‘da Başkurt dilinde, Ayaz Ata Ҡыш бабай (Qïš babay “Kış Babası”) olarak yer alır. Torunu ise Ҡарһылыу (Qarhïlïw “Kar Güzeli”) adıyla anılır.
Tataristan‘da Tatar kültüründe Qış Babay (Кыш Бабай “Kış Babası”) ve Rus kültüründe Sneguroçka olarak anılan torunu ise Qar Qızı (Кар Кызы “Kar Kızı”) isimleriyle tanınır.
Etimolojisi Ay kökünden türemiştir. Soğuk ve ayışığı anlamı vardır. Zemheri, kara kış anlamlarına gelir. Ayas aynı zamanda mehtap (ayışığı) demektir. Açık ve bulutsuz havada ay göründüğü zaman çıkan soğuk demektir. Eski Altayca’da Ayas/Hacas kelimesi açık gökyüzü manası taşır.
* Güneş İlhan’dan alıntı, kaynak.
