Ülkemizde yüksek prevalansa sahip olan beslenme sorunlarından olan “İyot Yetersizliği Hastalıkları”, iyot eksikliğine bağlı olarak tiroid hormonlarının yetersiz üretiminden kaynaklanan, büyüme ve gelişme üzerinde yaptığı çeşitli etkilerle belirlenen kapsamlı bir deyimdir. Bu etkiler, bireylerde ve toplumda her yaş grubunda görülebilmekte ve iyot eksikliğinin ortadan kaldırılması ile tamamen önlenebilmektedir.
İyot yetersizliği hastalıklarında etkili beslenme önerileri
İyot nedir?
İyot, tiroid hormonlarının üretimi, normal büyüme ve gelişme için esansiyel bir elementtir. İyot yetersizliği önlenebilir beyin hasarı ve zihinsel geriliğin en önemli nedenidir. Beyin ve sinir sisteminin normal büyüme ve gelişmesi ile vücut ısı ve enerjisinin devamı için gerekli olan tiroid hormonlarından tetraiyototironin (T4, tiroksin) ve triiyototironin (T3) yapımında kullanılmaktadır. İyot, insan vücudunda yaklaşık %70-80’i tiroid bezinde depolanmış vaziyette, total 15-20 mg olarak bulunur. Diyetle alınan iyotun %90’ından fazlası, idrar yoluyla, az kısmı dışkı ile atılır. Dolayısıyla; üriner iyot konsantrasyon (ÜİK) ölçümü, 24 saatte interne edilen iyot miktarını belirlemede kullanılan, hassas bir yöntemdir.
İyot eksikliği hastalıkları
Guatr ve hipotiroidi iyotun eksikliği ile ilişkili en sık görülen hastalıklardır. Ayrıca iyot eksikliği bulunan kişiler; Tirod kanseri, Tiroidle ilişkili otoimmün hastalıklar, Kadınlarda kısırlık, Prostat, meme, endometriyum ve yumurtalık kanseri, Kalp büyümesi veya kalp yetmezliği gibi kalp sorunları, Periferal nöropati (Sinirlerdeki hastalıkları ifade eder. Karıncalanma ve uyuşukluk, iğneler batması, aşırı hassasiyet, deri, tırnak ve saçta renk değişiklikleri, ayaklarda yara ve ülserler, terleme bozuklukları, kalp ritmi bozuklukları, gece ishalleri, idrar tutamama başlıca belirtileri arasındadır.), Çeşitli zihinsel hastalıklar ve bozuklar için risk grubundadır.
Dünyada önlenebilir zekâ geriliğinin en önemli nedeni iyot eksikliğidir. İyot eksikliği hastalıkları (İEH) yeterli iyot yerine koyma tedavisi ile önlenebilir bir grup hastalığı kapsamaktadır. Ölü doğum, sık tekrarlayan düşükler, doğumsal anomaliler, yeni doğan guatrı, hipotiroidi, guatr hastalığının yanı sıra bebek ve çocuklarda büyüme ve gelişme geriliği, zekâ düzeyinin akranlarına göre en az 13,5 puan daha düşük olması ve öğrenme yeteneğine bağlı olarak okul başarısında azalmalara neden olabilir.
Türkiye’deki durum
Türkiye’de endemik guatr ve İyot Eksikliği önemli bir halk sağlığı problemidir. T.C. Sağlık Bakanlığı Aile ve Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması (AÇSAP) Genel Müdürlüğü ve UNICEF Türkiye Temsilciliği’nin katkıları ile endemik bölgelerde 9-11 yaş arasındaki okul çağı çocuklarında guatr yaygınlığını ve hastalık oluşturma sebeplerini belirlemeye yönelik çalışmalar 1997-1998 ve 1998-1999 öğretim yıllarında 20 il merkezinde gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmanın ardından ulusal boyutta tuzların iyotlanması hedefine geçilmiştir. Ülkemizde tüm sofra tuzlarının zorunlu olarak iyotlanması için gerekli yasal düzenlemeler Temmuz 1999’da tamamlanmış ve 2000’li yıllardan itibaren iyotlu tuz kullanımı yaygınlaştırılmıştır.
Ayrıca 1995 yılında Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü ile Hacettepe Ü. Beslenme ve Diyetetik Bölümü ile birlikte yürütülen projede 15 ilde 6-12 yaş grubu 400’er okul çağı çocuğunun yine palpasyon ile taranması sonucunda, Türkiye geneli için guatr prevalansı %30.3 olarak hesaplanmış ve Trabzon (68.5), Malatya (%46.5), Bayburt (%44.3) ve Kastamonu (%35.3) sırası ile guatrın en sık rastlandığı 4 ilimiz olarak bildirilmiştir.
Genel beslenme önerileri
Lahana, karnabahar, brüksel lahanası, şalgam, turp gibi antitroit bileşikleri olan sebzeler, tiroid bezinde iyotun taşınmasını engelleyerek yetersizliğin oluşmasında etkili olabilir. Bu besinler dengeli tüketilmelidir.
İyotla zenginleştirilmiş tuz birçok ülkede bu sorunun önlenmesinin temel dayanağı olmuştur. Yaygın iyotlu tuz kullanımının mümkün olmadığı bölgelerde, zaman zaman iyotlu yağ enjeksiyonları ya da iyotlu ekmek üretimi uygulamaları olmuştur. Su kaynaklarının iyileştirilmesi de bazı bölgelerde etkili olmuştur. Beslenme ile iyot alımı yetersiz ise takviye gerekebilir. Birçok multivitamin kapsül ve tablet 100-150 mcg iyot içermektedir.
İyotlu tuzun bulunmadığı ve iyot eksikliği bulunan bölgelerde iyot takviyeleri, üreme çağındaki kadınlar, gebe kadınlar ve emziren kadınlar için uzmanlar tarafından önerilmektedir. Gebelerin izin verilen iyotlu tuz tüketimine ve yaşadığı bölgeye göre, günde 100 ila 300 mg iyot desteği alması gerekir. Bu destek multivitaminlerle, folik asit ile kombine ilaçlarla veya sadece KI içeren tabletlerle verilebilir. Desteğe gebelik planlandığında başlanıp, gebelik dönemi ve emzirme tamamlanıncaya kadar devam edilmelidir.
İyot bakımından zengin besinler:
- Peynir: Süzme peynir en iyi iyot kaynaklarından biridir. Bir parça süzme peynir 65 mcg sağlarken, bir parça kaşar peyniri yaklaşık 12 mcg sağlar.
- İnek sütü: 1 bardak süt günlük ihtiyacın % 59-112’sini karşılayabilir.
- Yumurta: Yumurtadaki iyotun büyük kısmı sarısında bulunur. Ortalama olarak, bir büyük yumurta günlük önerilen miktarın %16’sını sağlar.
- Ton balığı: Üç parça ton balığı, günlük önerilen miktarın yaklaşık %11’ini sağlar.
- Morina balığı: Yağ ve kalori değeri düşük ancak iyotla birlikte çok çeşitli mineraller ve besinler açısından çok zengin bir balıktır. Örneğin, 85 gram morina balığı yaklaşık 63-99 mcg veya günlük önerilen miktarın % 42-66’sına karşılık gelen iyot içerir.
- Karides: Üç parça karides, günlük değerin yaklaşık % 23’ünü sağlar.
- İyotlu tuz: İyotlu tuzdan günde 2 gr kullanmanız günlük ihtiyacınızı karşılayacaktır. Tuzu nemli olmayan serin ortamlarda, ışık, güneş ve hava görmeyen koyu renkli kapalı cam kaplarda saklamaya ve yemek piştikten sonra katmaya dikkat ediniz.
- Yoğurt :Bir fincan sade yoğurt, günlük önerilen miktarın yaklaşık yarısını sağlar.
- Deniz yosunları (deniz börülcesi): Deniz yosunu, en iyi doğal iyot kaynaklarından biridir. Bununla birlikte, içerdiği miktar, türüne, büyüdüğü bölgeye ve hazırlanmasına bağlı olarak önemli ölçüde değişebilir.
- Kuru erik: Kuru erik vejetaryen veya veganlar için iyi bir iyot kaynağıdır. Beş kuru erik, 13 mcg iyot ya da günlük ihtiyaç duyulan değerin yaklaşık % 9’unu sağlar.
Nurettin ŞAHİNLİ
Çekmeköy Umut Beslenme ve Diyet Danışmanlık Merkezi
Kurucu Diyetisyen
