Cumhurbaşkanlığı ve büyükelçilikler arasındaki gerilim dolar/TL’yi önce 9 lira 85 kuruşa çıkardı, sonra 9,54 liraya indirdi. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’nin başlangıcından bu yana TL, yüzde 53 değer kaybederken, asgari ücret ve dış borç ne oldu?
Cumhurbaşkanlığı Sistemi’ne geçişten bu yana TL, yüzde 53 değer kaybetti. Cumhurbaşkanlığı Sistemi’nin resmen başladığı 9 Temmuz 2018’de 4 lira 60 kuruş olan kur, bugüne kadar 5 lira 25 kuruş daha yükseldi. Yani yaklaşık 2,5 senedeki kayıp yüzde 53. (Güncelleme: Dolar/TL’nin 15 lira üzerine çıktığı 16 Aralık itibariyle bu kayıp yüzde 70’tir). Son 20 yıla baktığımızda ise daha karamsar bir tablo ortaya çıkıyor.
Dolar/TL rekor kırarken, asgari ücretin dolar karşılığı 2007 öncesine döndü; Türkiye’nin dış borcu 10 yılda 7’ye katlandı!
Independent Türkçe’den Gökçen Tuncer’in haberine göre; 25 Ekim 2001’de 1 lira 60 kuruş seviyesinde olan Dolar/TL, 25 Ekim 2011’e (1,82 TL) kadarki 10 yıllık süreçte sadece 22 kuruş artarken, 2011’den bugüne yaklaşık 8 lira arttı.
Türk Lirası’nın 20 yıllık kaybı yüzde 83.
5 maddede son 10 yıldaki kaybın cebimize yansıması:
1- Kişi başına düşen milli gelir 7 yıldır düşüyor!
Bir ülkede belirli bir dönemde üretilen mal ve hizmetlerden dolayı oluşan katma değerin, yani gayrisafi yurtiçi hasılanın nüfusa bölünmesiyle hesaplanan kişi başına düşen milli gelir, 2013’ten bu yana gerilemeye devam ediyor.
TÜİK verilerine göre 2001 yılında kişi başına düşen milli gelir (yıllık) 3 bin 108 dolardı. Bu değerin Türk Lirası karşılığı ise 3 bin 794 liraydı.
2020 yılında bu değer 60 bin 525 lira oldu ancak dolar karşılığı da 8 bin 597 dolar olarak hesaplandı.
Kişi başına düşen milli gelir, 2001-2013 yılları arasında 12 bin 582 dolar kadar yükseldi. Buradan sonra ise düşüş başladı.
Vergi Uzmanı Dr. Ozan Bingöl, kendisine ait “Vergiye Dair” adlı internet sitesinde 30 Eylül tarihinde kaleme aldığı makalesinde üst üste yedi yıllık kaybın Cumhuriyet tarihinde bil ilk olduğunu yazarak şunları söylemişti:
Daha önce sadece ikinci dünya savaşı yıllarında arka arkaya dört yıllık bir kişi başına gelir düşüşü yaşanmıştır. Dünya ekonomik buhran dönemi, 1980 darbesi dönemlerinde bile kişi başına gelir düşüşleri en çok arka arkaya üç yıl sürmüştür.
| Kişi başına düşen milli gelir ($) | Dolar/TL yıllık ortalaması | |
| 2006 | 7971 | 1,43 |
| 2007 | 9735 | 1,30 |
| 2008 | 11018 | 1,29 |
| 2009 | 9044 | 1,55 |
| 2010 | 10629 | 1,50 |
| 2011 | 11289 | 1,67 |
| 2012 | 11674 | 1,80 |
| 2013 | 12582 | 1,90 |
| 2014 | 12178 | 2,19 |
| 2015 | 11085 | 2,72 |
| 2016 | 10964 | 3,02 |
| 2017 | 10696 | 3,65 |
| 2018 | 9793 | 4,82 |
| 2019 | 9207 | 5,68 |
| 2020 | 8597 | 7,01 |
2- Asgari ücretin dolar karşılığı küresel kriz dönemine kadar geriledi
Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın son olarak 2014’te yayımladığı verilere göre asgari ücretle çalışan sayısı 4,9 milyon.
Türkiye Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Dairesi’nin (DİSK-AR) 2020 Asgari Ücret Raporu’na göre ise asgari ücretle çalışanların sayısı yaklaşık 10 milyon.
TÜİK’in Temmuz 2021 verilerine göre 28,7 milyon kişinin istihdam edildiği Türkiye’de her üç kişiden biri asgari ücrete çalışıyor.
Peki istihdam piyasasında bu kadar önemi olan asgari ücretin, dolar karşısındaki değeri yıllara göre ne oldu?
| Net Asgari Ücret (TL) | Dolar karşılığı | |
| 2001 (*) | 110 | 89 |
| 2002 (*) | 173 | 114 |
| 2003 | 225 | 150 |
| 2004 (*) | 310 | 218 |
| 2005 | 350 | 261 |
| 2006 | 380 | 265 |
| 2007 (*) | 411 | 316 |
| 2008 (*) | 492 | 381 |
| 2009 (*) | 536 | 345 |
| 2010 (*) | 587 | 391 |
| 2011 (*) | 643 | 385 |
| 2012 (*) | 720 | 400 |
| 2013 (*) | 832 | 437 |
| 2014 (*) | 868 | 396 |
| 2015 (*) | 974 | 358 |
| 2016 | 1300 | 430 |
| 2017 | 1404 | 384 |
| 2018 | 1603 | 332 |
| 2019 | 2020 | 355 |
| 2020 | 2324 | 332 |
| 2021 | 2825 | 324 (**) |
| 2022 | 4250 | 271 (***) |
(*) Asgari ücretin yıl içerisinde iki veya daha fazla hesaplandığı yıllarda, yıllık ortalama asgari ücret hesaplanmıştır
(**) Yıl başından bu yana, 11 ay 15 günlük dolar/TL ortalaması alınarak hesaplanmıştır. 15 lira 65 kuruşluk kurdan hesaplanınca 180 dolar etmektedir.
(**) ve (***) 16 Aralık 2021 tarihinde güncellenmiş, 2022 asgari ücreti için Dolar/TL tarihi zirvesi 15 lira 65 kuruş baz alınmıştır.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi bugünün asgari ücreti, küresel finansal krizin yaşandığı 2009 yılı seviyesine kadar geriledi. Dolar/TL kurunu bugün ulaşılan tarihi seviyesinden hesapladığımızda ise asgari ücretin dolar karşılığı 2007 öncesine kadar gidiyor.
3- Türkiye’nin dış borcu son 10 yılda dolar cinsinden 1,4 katına, TL cinsinden neredeyse 7 katına çıktı
Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın verilerine göre Türkiye’nin net dış borç stoku, 10 yılda dolar bazında yüzde 44, 20 yılda ise yüzde 247 arttı.
Türk Lirası cinsinden 2000 yılında 47,9 milyar dolar olan dış borç, 2020 sonunda 1,8 trilyon liraya ulaştı. Sadece son 10 yıla bile dış borç, 6,7 katına çıktı.
| Türkiye’nin net dış borç stoku (Milyar $) | TL karşılığı | |
| 2000 | 77,3 | 47,9 milyar |
| 2010 | 186,5 | 279 milyar |
| 2011 | 193,8 | 323 milyar |
| 2012 | 199,5 | 359 milyar |
| 2013 | 230,6 | 438 milyar |
| 2014 | 243,7 | 533 milyar |
| 2015 | 253,9 | 690 milyar |
| 2016 | 252,7 | 763 milyar |
| 2017 | 291,2 | 1 trilyon 62 milyar |
| 2018 | 280,3 | 1 trilyon 351 milyar |
| 2019 | 244,6 | 1 trilyon 389 milyar |
| 2020 | 268,9 | 1 trilyon 882 milyar |
TÜİK verilerine göre 1 trilyon 524 milyar 788 milyon liralık mal ve hizmet üreten Türkiye’nin 1,8 trilyon liralık borcu göz önüne alındığında ülkede üretilenin, borcu ödemeye yetmediği ortaya çıkıyor.
4- Dış ticaret açığı
Enerjide yüzde 90’ın üzerinde, hammadde de yüzde 76 oranında dışa bağımlı olan Türkiye ayrıca, 2020’de Cumhuriyet tarihinin tarım ürünleri ithalatı rekorunu kırdı.
Türkiye İstatistik Kurumu’nun son açıkladığı ağustos verilerine göre ihracat, 18,9 milyar dolar olurken, ithalat 23,1 milyar dolar seviyesinde kaydedildi.
Ocak-Aralık 2020 döneminde ise ihracat 169 milyar 482 milyon dolar olurken ithalat 219 milyar 397 milyon dolar açıklandı. 2020’nin dış ticaret açığı 49 milyar 915 milyon dolar.
Son 10 yılda dış ticaret açığındaki değişim ise şöyle:
| Dış ticaret açığı ($) | İthalata harcanan ($) | |
| 2010 | 71 milyar 661 milyon | 185 milyar 544 milyon |
| 2011 | 105 milyar 593 milyon | 240 milyar 842 milyon |
| 2012 | 82 milyar 976 milyon | 235 milyar 537 milyon |
| 2013 | 99 milyar 859 milyon | 251 milyar 261 milyon |
| 2014 | 84 milyar 509 milyon | 242 milyar 224 milyon |
| 2015 | 63 milyar 395 milyon | 207 milyar 234 milyon |
| 2016 | 55 milyar 996 milyon | 198 milyar 602 milyon |
| 2017 | 76 milyar 807 milyon | 233 milyar 800 milyon |
| 2018 | 55 milyar 16 milyon | 223 milyar 39 milyon |
| 2019 | 29 milyar 512 milyon | 210 milyar 345 milyon |
| 2020 | 49 milyar 915 milyon | 219 milyar 397 milyon |
Yukarıdaki tablodan görüldüğü üzere son 10 yılda ithalat artsa da dış ticaret açığında önemli miktarda azalma var.
Ancak tablodaki verilerin TL karşılıklarına bakıldığında 2010’da 71,6 milyar dolar olan dış ticaret açığı 107,4 milyar lirayken; 2020’deki yaklaşık 50 milyar dolarlık dış ticaret açığı 350 milyar liraya denk geliyor.
Benzer şekilde 10 yıl önce 185,5 milyar dolar ödenen ithalatın o günkü TL karşılığı 278,2 milyar lirayken; 2020’deki 219,3 milyar dolarlık ithalatın Türk Lirası maliyeti 1 trilyon 535 milyar lira.
