Platon’un evreninde ilk olarak biçimsiz ve düzensiz yapıdaki hammadde vardı. Bu da Platon’un evreni ilk halinin kaos olduğunu bize gösterir. Aristoteles, evrenin ezelden beri var olduğunu ve sonsuza kadar var olacağını düşünüyordu. Aristoteles evreni iki bölüme ayırmıştı. Bunlardan biri dünyayı saran Ay Altı evren ve diğeri onun dışındaki bölge olan Ay Üstü evren.
Antik yunan felsefesinin en önemli isimlerinden Platon ve öğrencisi olan Aristoteles gibi iki sistematik filozofun ontoloji, epistemoloji, estetik ve devlet anlayışlarının yanı sıra kendi sistemlerini takip eden evren anlayışlarını, burada bir adım daha öne çekmeyi amaçlıyorum.
Bu iki filozofun evren anlayışlarının kaos ve kozmos bağlamında nasıl bir evren anlayışı ortaya koyduğuna dikkat çekmek için öncelikle, kaos ve kozmos kavramlarının burada ele alınış biçimleri açısından tanımlayalım.
Kaos (chaos): Evrenin düzenden önceki karmaşık, şekilsiz, ayrışmamış, anlaşılmayan ve kontrol edilemeyen hali. Kozmos (cosmos): Canlı, iyi ve düzenli bir bütün olarak evren. Düzen, tamlık ve güzellik fikirlerini birleştirir ve aynı zamanda evren anlamına gelir.
Bu kavramlar presokratik dönemde de ele alınmış ve üzerinde düşünülmüş olsa da o günün toplumunda pek merak uyandırmamıştır, ancak iki filozofumuz bu kavramlardan hareket etmeyi tercih etmemiş olsalar da, sistemleri iki kavramdan birine mutlaka yakınlık göstermek zorunda kalacaktır.
Burada dikkat etmenizi istediğim bir husus var. Oda bahsedilen kaos ile kaos teorisinin birbirine karıştırılmamasıdır. Çünkü kaos teorisine göre kaosun kendi içerisinde bir düzeni söz konusudur, fraktal geometri ve Lorenz’in kelebek etkisinin de kullanıldığı bu alan kaosu kargaşa anlamından ayırır ve her düzensizlikte gizli bir düzenin bulunduğunu belirtir.
Peki bu büyük iki filozof evren hakkında nasıl görüşler ortaya koymuş…
Platon’un evreni
Platon kendi sisteminin temelinde bulunan idea öğretisini burada da sistemli bir şekilde sürdürür. En önemli ve anlaşılması en zor olarak nitelendirilen Timaios isimli eserinde evren hakkındaki görüşlerinin yanı sıra tabiat, devlet ve bilgi hakkında da önemli noktalara eserinde değinmiştir.
Platon için yaratılmayan ve ezelden beri var olan bir idealar alemi vardır ve her şey en mükemmel hali ile idealarda bulunmaktadır. İdealar aleminin en tepesinde ise iyi ideası bulunur Platon bu ideaya aynı zamanda Demiurgos adını verir ve tanrıyla özdeşleştirilmiş olarak görülse bile daha çok bir yasa veya Matrix filmindeki mimar olarak varsayabiliriz.
Peki Demiurgos neden idealar alemi varken, Platon’a göre sürekli değişim içinde olan hakikatin olmadığı, bozuluşun hüküm sürdüğü böyle bir evren düzenledi?
“Yaratan iyi idi, iyi olanda da hiç bir şeye karşı hırs uyanmaz. Hırs duymadığından her şeyin de elden geldiği kadar kendine benzemesini ister.” (Timaios /30)
Cisimlerin hammaddesi yaratılış gereği olarak düzenden yoksun şekilsizdir yani kaotik bir yapıdadır, Demiurgos kaotik haldeki hammaddeye şekil ve düzen verir. Demiurgos’un en belirgin özelliği bir şeyi yoktan var etmemesidir, yaratmaz, yoktan bir şey var etmez, fakat yaratılmış olana biçim vererek bir şeyler meydana getirir, yaratılmış olanı düzenleyerek yeni yeni şeyler meydana getirir.
Yani Platon’un evreninde ilk olarak biçimsiz ve düzensiz yapıdaki hammadde vardı. Bu da Platon’un evreni ilk halinin kaos olduğunu bize gösterir. Daha sonra Demiurgos bu hammaddeye şekil vererek onu düzenli bir hale soktu. Ve evren kaostan kozmosa doğru bir evrim gerçekleştirmiş oldu.
Demiurgos şekillerin ilk örneği olan idealara bakarak, önce yıldızları daha sonra gezegenleri daha sonra da Dünya’yı yarattı. Ve evrende kozmos hüküm sürmeye başladı, her nesne belirli düzenli bir biçimde hareket ediyor, kargaşa veya belirsizliğin yaşanmadığı bir sistem işlemeye başlamıştı.
Platon’un evreni iki küreli bir evren modeliydi. Bu modele göre evren iki küreden ibaretti. Birinci küre, merkezde bulunan Dünyamız, diğeri ise yıldızların oluşturduğu dış küredir ve bir günde bir tam tur dönmekteydi. Gezegenlerde bu iki küre arasında hareket ediyordu.
Aristoles’in evreni
Aristoteles evrenin ezelden beri var olduğunu ve sonsuza kadar var olacağını düşünüyordu. Aristoteles evreni iki bölüme ayırmıştı. Bunlardan biri dünyayı saran Ay Altı evren ve diğeri onun dışındaki bölge olan Ay Üstü evren.
Dünya’nın etrafı gezegenler dahil çeşitli gök cisimlerini taşıyan, içi içe geçmiş 55 kristal küre ile kaplı. Bu küreler sabit bir hızda dönerek, gök cisimlerinin görünen hareketini oluştururlar.
Ay Altı fizik evrende her şey hareket halinde. Ay Üstü metafizik evrende ise hareket yok. Ay Altı evrendeki nesnelerin ve canlıların hareketini sağlayan Ay Üstü güç veya güçler. Tüm sabit yıldızlar Ay Üstü evrende bulunmakta, güneş ve gezegenler ise Ay Altı bölgeye ait olmakta.
Bu durumun nedeni Aristo için uzaklığın temel bir kavram olmayışı ve onun yerine hızın, yani hareketin temel bir kavram olarak kabul edilişi. Aristoteles’ in ortaya attığı evren statiktir. Evren, mekan olarak sonlu ancak yaş olarak sonsuzdur.
Aristoteles’ in evrenin de hiçbir zaman kaos dönemi yaşanmamış. Ezelden beri var olan evrende aynı ezelilikle bir kozmostur. Aristoteles’ in evreninde her hareket belirli bir amaç ve plan doğrultusunda gerçekleşir, ilk hareket ettirici, ezelde nesneye ilk hareketi de belirli bir amaç için vermiş ve ondan sonra her nesne hareketinin kendi amacı doğrultusunda gerçekleştirirmiş.
Bu bağlamda Aristoteles’in determinist bir tarafı olduğunu da göz ardı edemeyiz. Aristoteles’in kozmosun da zaman sadece Ay Altı alem için geçerli bir kavramdır. Çünkü Aristoteles’e göre zamanı oluşturan şey hareketti ve Ay Üstü alemde hareket olmadığı için orada zamandan söz edilemezdi.
Zaman olmayan bölgede ölüm ve doğum da olamaz, zira doğum ile ölüm arasında geçen süreyi tanımlamak için zaman kavramına gerek vardır. Ay Üstü bölgede yaşayan tanrı Theos’un ve diğer tanrıların ölümsüz varlıklar oldukları sonucuna ulaşmıştır.
Kaynakça: Platon Timaios / Teizm Arşivi / Aristo’nun Evreni Doç. Dr. Haluk Berkmen / Aristoteles Gökyüzü Üzerine
Kaos ve Mitoloji (1): Yunan Mitolojisi ve felsefenin doğumu
Kaos ve Mitoloji (2): Mitolojik Şiirler ve Kaotik
Kaos ve Mitoloji (3): Ovidius’un Kaotik Yaşamı
