Aliye Berger, 24 Aralık 1903 günü Büyükada’da doğdu. Babası Kabaağaçlızade Mehmed Şakir Paşa, annesi Giritli Sare İsmet Hanım’dır. Yazar Halikarnas Balıkçısı ile ressam Fahrünnisa Zeyd’in kardeşi; seramik sanatçısı Füreya Koral, tiyatrocu Şirin Devrim ile ressam Nejat Devrim’in teyzesidir.
Aliye Berger kimdir? Türkiye’de gravür sanatının öncüsü
Notre Dame de Sion Fransız Lisesi’nde eğitim gördü. Resim ve piyano dersleri aldı. 1924’te Türkiye’de bulunan Macar keman virtüözü ve pedagog Karl Berger’den ders aldı. İlişkileri aşka dönüşen çift, yirmi üç yıl beraber yaşadı.
1935’ten 1939’a kadar Berlin ve Paris’te kardeşi Fahrünnisa Zeyd’in yanında kalarak sanat hareketlerini izledi. 1947’de Karl Berger’le evlenen Aliye Berger, altı ay sonra eşini kaybedince Londra’ya giderek John Buckland Wright’in atölyesinde heykel ve gravür çalıştı, 1951’de Türkiye’ye 150 gravür ile dönerek ilk kişisel sergisini açtı.
Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Derneği’nin 1954’te İstanbul’da toplanan kongresi nedeniyle Yapı Kredi Bankası’nın düzenlediği “İş ve İstihsal” konulu yarışmada “Güneşin Doğuşu” adlı ilk yağlı boya çalışmasıyla birincilik ödülünü kazandı. Sanatçı, ertesi yıl 2. Tahran Bienali’nde ikincilik ödülünü aldı.
Aliye Berger desen ve yağlı boya resimler yaptıysa da çoğunlukla oyma baskı tekniğinde, siyah-beyazın ara tonlarında yapıtlar verdi. Zımpara kağıdı, kasap kağıdı ve tülbenti malzeme olarak kullanan sanatçı günlük yaşamın kalıplarını, İstanbul’un çeşitli köşelerini bazen gerçekçi, bazen de fantastik biçimde, özgün bir lirizm ve dışavurumculukla yansıttı. Yaşamı boyunca dünyanın çeşitli kentlerinde on iki özel sergi açtı, kırk sekiz karma sergiye katıldı.
Türkiye’de gravür sanatının öncüsü
25 yıl boyunca, dolu dolu çalışmalarıyla Aliye Berger, resmin en zor dalı sayılan gravürcülüğünü doruğa çıkardı. Açtığı oniki özel ve 48 karma sergisi, sanat tarihinde ender görülen olaylardandır.
Özel sergileri Paris, Londra ve Viyana gibi büyük sanat merkezlerinde, katıldığı karma sergiler se yine ondört yabancı kentte açılmıştı. Bu arada, sanatçının İstanbul Resim Heykel Müzesi’ nde dört, Albertina Museum’ da da üç yapıtı sergileniyor. Aliye Berger gravür sanatına geç başladı, ama bu sanatıyla yaşadığında, az zamanda rekor denecek sayıda yapıt üretti. Ne var ki, onun bu sanatta doruğa çıkmasını, hayatını uğruna adadığı aşkı, Karl Berger göremedi. Ama Aliye Berger onun şiirlerini derledi ve gravürlerini yaptı. 1974 yılında sanat dolu yüreği duruverdi. O, ölümünden sonra büyük aşkı Karl Berger’ e kavuşacağına inanırdı. Belki de öyle olmuştur!… Aliye Berger’in yapıtları ölümünden sonra sergilendi.
Bunlar arasında iki büyük sergiye değinmek yerinde olur. 16 Ekim – 1 Kasım 1975 tarihleri arasında Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde düzenlenen sergi bunlardan ilkidir. İkincisi ve sonuncusuysa Yapı Kredi Bankası’ nın 11 Şubat – 6 Mart 1998 tarihleri arasında düzenlediği Aliye Berger’ in seksen kadar yapıtını kapsayan sergidir.
Şakir Paşa Ailesi
Geçmişleri acı tatlı olaylar ve serüvenler ile dolu Şakir Paşa ailesi, İstanbul’un “kalbur üstü” ve soylu ailesi olarak tanınırdı. Soyağaçları, baba tarafından Türki memleketlerine, anne tarafından Girit’e dayanır. Erkek tarafı göçmen olarak Afyon’un Kabaağaç beldesine, din adamı olarak yerleştirilmişti. Ailenin sürmesini sağlayan Mustafa Asım Bey, asker olarak yetiştirildi. Albaylığa ve “askeri şura azalığı” gibi, o dönemde önemli olan, bir makama kadar yükseldi.
Erken ölümü üzerine, dokuz yaşındaki kızıyla beş ve yedi yaşlarındaki oğulları İstanbul’a getirildi. Cevat ve Şakir adındaki bu çocuklar baba mesleği olan askerliğe yöneltilerek, parasız yatılı okullara yerleştirildi.
Her ikisi de pırıl pırıl zekalarıyla, övgüler kazanarak, kurmay subaylığa ve paşalığa kadar yükseldiler. Bu kardeşler askerlik mesleğinden başka tarihçilik ve sanat alanında da ün yaptıkları gibi, siyasi görüşleri ve bilgileriyle de tanınıyorlardı.
Bunlardan büyüğü olan Cevat Paşa, Sultan Abdülhamit döneminin en genç sadrazamlarındandı. Fotoğrafçılığa yönelmiş olan Cevat Paşa sanatçı yönü olan bir kişiydi. Her markadan fotoğraf makinası toplayıp, koleksiyon yapmıştı. Çektiği fotoğrafların banyosunu evinde oluşturduğu karanlık odasında yapar ve kendisi başardı. Bu fotoğraflardan biri, 1901 yılında Paris’te ödül kazandı.
Yaklaşık 5 bin kitaptan oluşan bir kitaplığı bulunan Sadrazam Cevat Paşa Osmanlı askeri tarihiyle ilgili yapıtlar da kaleme aldı. Cevat Paşa Abdülhamit döneminin sert tutumuna karşı kıpırdanmalar ile Paris’te odaklanan “Jön Türkler”e karşı ılımlı yaklaşımından kuşkulanan Padişah, onu görevinden alarak Şam’a sürdü. Ne var ki, sağlığı oranın havasıyla uyuşmadığından, neredeyse sedyeyle İstanbul’a getirildi ve genç denecek bir yaşta öldü. İki evliliğinden de çocuğu olmadığı için ismi, kendi çocuğu gibi sevdiği, yeğenine verildi. Bu çocuk, kardeşi Şakir Paşa’nın oğlu Cevat Şakir Kabaağaçtır ve “Halikarnas Balıkçısı” ismiyle tanınır.
Ailenin ikinci ünlü çocuğu Şakir Paşa’dır. Resim sanatına karşı ilgi duyan Şakir Paşa da ağabeyi gibi bir tarihçiydi ve Jön Türkler’in düşüncelerini benimsemeye eğilimliydi. Bu yüzden Harbiye Mektebi’ndeyken onyedi gün hapsedilmişti. Ağabey’i Cevat Paşa gibi o da yabancı dil bildiğinden, Osmanlı devletini yabancı ülkelerde iki defa elçi olarak temsil etti. Şakir Paşa da iki defa evlendi. İlk eşinden doğan oğlu baba mesleğini seçti. İkinci eşi Girit’ten getirilen Sare İsmet Hanım’dı. Sare İsmet Hanım el işi masa örtüleri yapmakta hünerliydi. İngiltere ve İtalya’da eğitim gören, ailenin büyük oğlu Cevat Şakir, gençlik döneminde başarılı bir ressamdı. Sürgüne gönderildiği Bodrum’u yazarlığıyla dünyaya tanıtıp, ün kazandı.
Şakir Paşa’nın büyük kızı Hakkıye Hanım (seramikçi Füreya Koral’ın annesi) el işlemeleriyle, ikinci kızı Ayşe Hanım ise piyanistliğiyle tanınırdı. Hakkıye Hanım Side’ye yerleşerek oradaki büyük bir konağı otele dönüştürmüştü. Selçuklular döneminden kalan eski yapıların renkli ve oymalı ahşap tavan, kapı v.b. öğelerini toplayıp, Side’deki otelinin tavanlarına ve kapılarına monte ederek, bu kalıntılara hayat veren kişiydi.
Ailenin üçüncü kızı Fahrünnisa Zeyd, bilindiği gibi bir dünya ressamıydı.
Aliye Berger’in yaşamı
Aliye Berger, 1903 yılında Şakir Paşa’nın altıncı ve sonuncu çocuğu olarak Büyükada’da dünyaya gelir. Sadrazam Cevat Paşa’nın yeğeni, yazar Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir’in ve ressam Fahrünnisa Zeid’in kız kardeşi, seramikçi Füreya Koral ve tiyatro sanatçısı Şirin Devrim ve ressam Nejad Devrim’in teyzesi, ressam Cem Kabaağaç’ın halasıdır.
İpekli kumaşları boyalarla bezeyip, evinin duvarlarına asan, resmi kirlenince kirlenen yeri bir kelebek resmiyle, leke küçükse bazen bir tırtılla örterdi diye anlatır annesi Sare İsmet Hanım’ı. Aliye Berger, 24 Aralık 1903’te Büyükada’da dünyaya gelir.
Aliye Berger, eğitimine 1909 – 1912 yıllarında kurulmasına babasının öncülük ettiği Büyükada mahalle mektebinde başlar. Aliye’nin öğrenciliği bir iki yıl sürer, daha sonra Birinci Dünya Savaşı’na kadar Notre Dame de Sion’a devam eder, okul savaş nedeniyle kapatılınca İstanbul’da Fransızca öğrenim yapan Madame Braggiotti’nin okuluna gider. Bu arada, resim, müzik dersleri alır. Aliye’nin öğrenim serüveni 17 yaşında Fransız Büyükelçiliği’nde sınava girip diplomasını almasıyla tamamlanır. Sanatçı genç yaşlarında Voltaire, Strindberg, İbsen ve Dostoyevski gibi yazarlardan etkilenir, yazar olmak ister.
Aliye Berger’in gençlik yıllarında keman çaldığı, hiç resim yapmadığı bilinir. Kendisinin anlattığına göre çocukluk ve gençlik yıllarında üç kez resimle ilgilenir. Resme karşı ilk sevgisini babasının kitaplarını karıştırırken Çin resimlerini gördüğünde duyar. Ağabeyi Cevat Şakir’in İtalya’dan gelirken getirdiği çıplak kadın resimlerini gördüğünde resim sanatı ikinci kez ilgisini çeker. Babası Şakir Paşa bu resimleri gördüğünde çok kızar, köşkün her yerinden kaldırır. Aliye Berger çocukluk yıllarında gizlice tavan arasına çıkarak bu resimleri seyreder. Üçüncü kez ilgisi ise 17-18 yaşlarında iken ablası Fahrünnisa Zeyd, Büyükada’daki evlerinin bahçesinde resim yaparken bayılınca boyaları ve tuvali bahçede bırakıp içeriye götürülünce açığa çıkar.
Sıradışı bir aşk hikayesi
1920 yılında Halife Abdülmecit Efendi’nin çağrısıyla İstanbul’a gelip, saray mensuplarına müzik hocalığı yapan Macar keman virtüözü Karl Berger’den keman dersleri almaya başlayan Aliye hocasına aşık olur. Kendisi 21 yaşındadır, hocası ise otuzlu yaşlarındadır. Karl Berger, işinde isim yapmış, yakışıklı ve felsefeye meraklı oluşuyla öğrencilerini etkileyen bir yapıya sahiptir.
Çok geçmeden Aliye de bu etki alanına girer ve hocasına aşık olur. Çapkın olan Karl Berger’in başka ilişkileri de vardır; bunu bilen ve Aliye’nin durumunu fark eden ablaları Hakkiye ve Ayşe Hanım, Aliye’yi uyarırlar. Ancak Aliye ablalarına “Berger benimle evlenecek!” diyerek rest çeker.
“Bize müzik dersi vermek için gelirdi. Birinci görüşümde değilse, ikinci görüşümde vuruldum ona. Yıldırım çarpmışa döndüm. Ve iyiye, güzele doğru değiştim. Hırçındım, uysal oldum. İçime dönüktüm, dünyaya açıldım. Brahms, Beethoven, Bach’ı onunla yeniden keşfettim. Dostoyevski’de, Ibsen’de, Strindberg’de yeni anlamlar buldum onunla.”
Ailesi haklı çıkar ve Karl Berger Aliye’den uzaklaşmaya başlar, adı bir başka kadınla anılır. Bunu fark eden Aliye, bir gece elinde tabancayla Karl Berger’in bulunduğu eve gider ve kapıyı açan kişiye silah çeker, kurşun hizmetliyi (bazı kaynaklarda kadını ya da annesini gibi farklı kişileri) yaralar. Aliye 35 gün hapis cezasına çarptırılır, ancak doktor raporlarına göre suç asabiyetle işlenmiştir ve ve ailenin de sicili göz önüne alınarak Aliye serbest bırakılır.
Bu olay, onun Karl’a olan sevgisi karşısında yapabileceklerinin sınırsızlığını gösterir. Aliye Berger, dindar annesine karşı bir müddet gizli de olsa Karl Berger ile birlikte yaşar. Yirmi üç yıllık beraberlik ne yazık ki Karl Berger’in ölümünden 6-7 ay kadar önce resmileşir. Karl Berger 1947’de ülkesine konser vermek için Ada iskelesine giderken sokakta kalp krizi geçirerek ölür.
Beraberlikleri boyunca eşiyle felsefe okuyan, ev dekorasyonu ile ilgilenip eşine kıyafetler diken Aliye Berger resimle ilgili değildir. Ancak Karl Berger’in ölümünden sonra yaşadığı acıyı unutmak için, Londra’da ablası Fahrünnisa Zeid’in yanına gider, burada gravürle tanışır ve hüzünlü anılarını metal plakalar üzerinde kazır. John Buckland Wright’ın atölyesinde eğitim alır. Wright, Yeni Zelanda’da kendi kendini yetiştirmiş bir sanatçı olarak Londra ve Paris’te çalışmış özgün baskı alanında ismini duyurmuştur.
Aliye Berger, Wright’ın atölyesinde resim ve heykel çalışmaları yapar. Heykelden ziyade gravür çalışmalarındaki başarılı uygulamaları, sanatçıyı gravüre yönlendirir. Çeşitli desen ve yağlıboya çalışmaları da mevcuttur. 1951 yılında döndüğü İstanbul’da 140 parça gravürden oluşan, sanat çevrelerinin dikkatini çeken ilk kişisel sergisini açar.
O yıllarda Türkiye’de gravür çok yaygın değildir. Geçimi için manzaralar, tebrik kartları çalışır, ancak küçük gravürler zor satılır, halk siyah-beyaza alışkın değildir. Bedri Rahmi’nin, Ahmet Hamdi’nin de yaşadığı Narmanlı Han’a yerleşir, hem evi hem de atölyesidir artık. Dört odalı atölyesi caddeye bakar, han gece 12’den sonra kapanır, ama Aliye için farketmez, merdiven dayar her zaman açık olan mutfak penceresinden girer. İçinde kuş olmayan kırmızı bir kafesin bulunduğu mutfağında masanın üzerinde ekmek kırıntıları eksik olmaz, güvercinlerini yiyeceksiz kalmasın diye. Bir gün atölyesinde çıkan yangında tavan çöker, resimleri yanar. Ancak Aliye, yangın sırasında alevleri unutup kargaşada yastıklardan kurtulup uçuşmaya başlayan kuş tüylerini seyre dalar.
Gravür kazma sürecinde, her zaman hayatında yer etmiş acıları, sevinçleri, anıları ve yaşamından kesitleri ortaya çıkarmaya çalışmıştır. Küçük-büyük boyutlu gravürler, Berger’in iç dünyasını, yaşamını yansıtır. Kimi zaman fantastik kimi zaman gerçekçi bir yaklaşımla ele aldığı gravürlerinde, dışavurumcu bir anlatımı açığa çıkarmaktadır. Sanatçı kişiliğini, hikayeler ve söylencelerle destekler.
Yapı Kredi Bankası’nın 1954 yılında AICA (Uluslararası Sanat Eleştirmenleri Birliği) Kongresi nedeniyle düzenlediği Türkiye’de İş ve İstihsal konusu ele alınarak özel bir konuma dikkat çekilmiş ve bir yarışma düzenlenmiştir. 1954’te başlayan AICA kongresi için İstanbul’da bulunan Paul Fierens, Lionello Venturi ve Herbert Read’den oluşan seçici kurul tarafından 38 katılımcı içinden 10 ödül belirlenir; birinciliği Aliye Berger’e verirler. Türk sanat ortamında seçici kurulun değerlendirme sonuçları üzerine tepkiler oldukça sert olur.
Aliye Berger genellikle siyah-beyaz gravürler yapmış ve sürekli tekniğini geliştirme gayretinde olmuştur.
Aliye Berger, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın “Masal adeta gözlerinde! Pek az insan etrafında bu kadar güzel görebilir” diyerek güzelliklere olan aşkını dile getirdiği, Orhan Peker’in “Çağımızın en gerçek, en sevgili kadınıydı” dediği, hiç büyümeyen, merakını ve şaşma yeteneğini hiç yitirmeyen, Dostoyevski’den esinlenerek taktığı adla ailesinin Alyoşa’sı, dilinden düşürmediği “Hayatta her şeyi renkli görüyorum. Ve bu renklerin hepsini seviyorum” cümlesinde olduğu gibi rengarenk kıyafetleri, kıyafetlerine diktiği kelebekleri, çiçekleri, farklı makyajı, saçlarındaki renk renk kurdeleleri, boynuna bağladığı eşarplarıyla zaten bunu hep yansıtacaktır.
Aziz Nesin onu şöyle tanımlar:
“En kötümser olduğunuz bir sabah evinizden çıktığınızda pembemsi çiçeklere durmuş bir ilkyaz dalı görünce, birden kötümserliğimizden kurtulup mutlulukla gülümseriz. Aliye Berger de bana, kış ortasında tomurcuklanıp çiçeklenmiş ve her zaman öyle kalmış bir ilkyaz dalı gibi gelirdi. Onun cin mısırı patlayışlarındaki ivediliğine, her mevsim renk renk çiçek açmış kış ortasındaki ilkyaz dalı verimliliğine baktıkça mutlulukla gülümserdim.”
“Güzellikleriyle, acılarıyla, aşklarıyla, ölümleriyle, başkaldırışım ve baş eğmelerimle, umutlarım ve umutsuzluklarımla yaşadığım, benim olan dünyayı yansıtmak istedim yapıtlarımda” diyen Aliye Berger, 9 Ağustos 1974 tarihinde, doğup büyüdüğü ve çok sevdiği Büyükada’da yaşama veda eder; kendi kişiliği gibi renkli bir törenle Büyükada’da defnedilir.
Ölümünden sonra yapıtları çeşitli defalar sergilenmiştir. En büyükleri, 16 Ekim- 1 Kasım 1975 tarihleri arasında İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’nde düzenlenen sergi ile Yapı Kredi Bankası’nın 11 Şubat-6 Mart 1988 tarihleri arasında düzenlediği sergidir. Sanatçının İstanbul Resim ve Heykel Müzesi’nde dört, Albertina Müzesi’nde de üç yapıtı sergilenmektedir.
Kaynaklar:
- “Necmi Sönmez, Berger 100 Yaşına Bastı, Radikal gazetesi 24.12.2003”. 22 Kasım 2004
- “Aşk, Sanat Tarihine Bir İsim Kazandırdı: Aliye Berger, Lebriz.com, Erişim tarihi:10.12.2014”. 27 Ağustos 2018
- Ayın Sanatçısı: Yaşamı ve Sanatıyla Aliye Berger 24 Aralık 2020 http://www.antikalar.com/v2/konuk/konuk0901.asp
- “Taha Toros, Ayın Sanatçısı: Aliye Berger, Antik Dekor Sayı 72, Yıl: 2002”. 5 Mart 2015
- “A. Funda Aras, Yaşamayı Sanat Haline Getirmek, Radikal gazetesi, 12.11.2004”. 24 Eylül 2015
- “Ahu Antmen, Resim Tarihine Yolculuk, Radikal gazetesi, 17 Kasım 2004”. 24 Eylül 2015
- “Aliye Berger, Turkishpaintings.com sitesi, Erişim tarihi:10.12.2014”. 17 Aralık 2014 http://www.turkishpaintings.com
