Adı tatlı ama kendi acı olan çağımızın hastalığı şeker! Şeker hastalığı olan çocuklar için örnek beslenme planı nasıl oluşturulmalı? Şeker koması nedir? Diyabette akut gelişen komplikasyonlar ve uzun seyirli (kronik) komplikasyonlar neler?
Şeker hastalığı, diğer adıyla Diabet Mellitus, pankreas dan insülin salınımının kısmi eksikliği veya insülin direnci ile ortaya çıkan endokrin ve metabolik bir hastalıktır. Ne yazık ki günümüzde görülme sıklığı oldukça artmış ve çağımızın en tehlikeli, kontrolü ele alınmadıkça hayati önem tasıyan bir hastalık haline gelmiştir.
Çocuk ve adolesanlarda görülen diyabet büyük çoğunlukla Tip1 şeklindedir. Tip1 Diyabet genetik yatkınlık ve çevresel etmenlerin etkisiyle β hücrelerinde gelişen otoimmün bozulma ve bunun sonucunda inflamatuar olaylar doğrultusunda gelişir.
Kısaca Tip 1 diyabet, otoimmün (kendi bağışıklık sisteminin yarattığı) bir hastalıktır, zamanla pankreastaki beta hücreleri kendini yenileyemez insülin salgısı azalır veya hiç salgılanmaz.
Tip 2 diyabet ise insülin salgısının bozukluğu ve insülin etkisine vücutta gösterilen dirençtir. Özellikle 45 yaş üzeri kilolu kişilerde daha sık gözlenir. Fakat günümüzde çocukluk çağında obezite arttığı için artık Tip 2 diyabette çocuklarda ve ergenlerde daha sık görülmeye başlanmıştır.
YILDA 132. 600 ÇOCUK T/1 DİYABET YANISI ALMAKTADIR.
Günümüzde her geçen yıl diyabetli çocuk ve ergen sayısı artarak devam etmektedir. 0-19 yaş arası 1. 106. 500 çocuk ve ergen Tip 1 Diyabetlidir ve her yıl 132. 600 çocuk ve ergen ise yeni tanı almaktadır. (IDF, Diabetes Atlas, 2017, 12 Mayıs2018). Son yayınlanan IDF Diyabet Atlası’nda verilen değerlere göre Türkiye, Avrupa ‘da diyabet prevelansınn en yüksek olduğu ülkedir. Türkiye’ de Diabetes Mellitus prevelansı %3. 84, Tip1 Diyabet prevelansı %1. 8 ve Tip2 Diyabet prevelansı %2. 04 olarak bildirilmiştir
Diyabette akut gelişen komplikasyonlar
Kan şekerinin aniden düşmesi (Hipoglisemi): Genel olarak kan şekeri seviyesi 70 mg/dL altına düşer
- soğuk terleme,
- titreme,
- acıkma hissi,
- solukluk,
- baş ağrısı,
- sinirlilik,
- sıkıntı,
- Aritmi(kalp atımındaki düzensizlik), ve halsizlik gibi belirtiler ortaya çıkar
Bu durumda yarım bardak meyve suyu veya 4 kesme şeker veya 2 tatlı kaşığı toz şekerli suyu için ve 15 dakika sonra kan şekerinizi yeniden ölçün, 80 mg/dL’ nin üzerine çıkmamışsa bir kez daha aynı miktarda şekerli besin almalısınız.
Kan şekerinin aniden yükselmesi (Akut hiperglisemi):
Aslında hormonel ve metabolik bir hastalık olması sebebiyle geniş neden yelpazesi bulunmakla beraber temelinde Fazla yemek yeme, farklı gıda tiplerini tüketme, yeteri kadar insülin yapmama, insülin dozlarını atlama ya da araya giren bir hastalık nedeniyle kan şekeri kısa sürede hızla yükselebilir Bu durumda ekstra insülin yapılmalıdır.
Şeker koması – diyabetik ketoasidoz (idrarda şeker atımı saptanması):
Hücreleriniz enerjiye aç ise, vücudunuz enerji temin etmek için yağları yakmaya başlar. Bu işlem sonucunda “keton” adı verilen toksik (zararlı) asitler açığa çıkar. Bu gibi durumlarda kesinlikle kişiler yükselen aşırı şeker nedeni ile hastaneye başvurulur ve kişiye 24 saat boyunca 6 saat de 1 karbonhidrat verilerek tedavisi yapılır ve idrar da şeker atımı durana kadar işlem devam eder.
Uzun seyirli (kronik) komplikasyonlar
Şeker hastalığı tanısı almış bireylerin beslenme ve güncel yaşamında yapması gereken değişiklikler yapılmasssa, kişi bozulan beslenme düzeni aşırı hazır gıda tüketimi artan stres gibi birçok faktörün varlığı ile Göz hasarı (Diyabetik retinopati), Sinir hasarı (Diyabetik nöropati), Böbrek hasarı (Diyabetik nefropati), Kalp-damar hastalıkları, Diyabetik ayak(Ayaklarda sinirlerin hasarına bağlı hissizlik ve uyuşma) gibi bir çok vücutta hayati risk tasıyan hasarlara yol açabilir.
Tip 1 Diyabet RİSK FAKTÖRLERİ gelişiminde, genetik ve çevresel etmenlerde büyük önem arz eder.
- Yetersiz beslenme,
- anne sütünün yetersizliği,
- hazır gıdaların fazla tüketimi,
- toksik etkisi yüksek besinler,
- fazla ilaç kullanımı,
- vitamin ve mineral eksikliği tip 1 diyabet oluşumunda risk faktörleridir.
Tip 1 Diyabetli çocukların Beslenme Tedavisi:
Burada kesinlikle tanı almış çocuk, ailesi ile birlikte diyetisyene başvurmalıdır. nitekim büyüme ve gelişme çağında olan çocukların büyüme gelişmelerin durmaması organ gelişimi ve fiziksel gelişiminin sağlıklı bir şekilde devamının sağlanması gerekir. çocuklarda en önemli olan ani şekilde kilo kaybı ve bu gibi “kalori miktarı düşük” hiçbir diyet yapılmamalıdır. Beslenme ve diyet uzmanı tanı ile aileye karbonhidrat sayımı öğretmeli ve bu durumu takip etmelerini istemelidir. Nitekim öğünlerde tüketilecek olan karbonhidrat miktarı ile tip 1 çocukların ögün sonrası uygulayacakları insülin dozu eşdeğer gitmelidir. fiziksel aktivite arttırılarak yaşam kalitesi arttırılmalıdır.
Beslenme Önerileri:
- Çocuklarda büyüme ve gelişme çağında oldukları düşünülerek kesinlikle 18 yaşının altında ise ailesi kontrolünde sağlıklı beslenme programları oluşturulup sağlıklı beslenme özendirilmeli ve hastalığı bu şekilde kontrol altında tutma eğiliminde olunmalıdır aksi takdirde çocuklarda şeker hastalığı var olması sebebiyle direkt zayıflamaya yönelik yapılacak olan diyetler büyüme ve gelişmesini durdurup birçok yan hastalığın oluşmasına organlarınım tam gelişmemesine immün sistemin baskılanması sonucunda da bağışıklığın tamamiyle düşmesine neden olabilir.
- Günlük alınması gereken enerji; yaş, fiziksel aktivite, büyüme ve gelişme ve hastalığın seyrine göre ayarlanmalıdır.
- Çocuklardaki günlük alınması gereken enerjinin %55 60’ı kesinlikle karbonhidrattan gelmelidir bu nedenle çocuklarda uygulanması gereken diyet listeleri yüksek bir oranda kompleks karbonhidrat içeriği ve glisemik yükü düşük olan besinlerle hazırlanmalıdır. Karbonhidrat miktarı alınan enerjinin %50’si altında olmamalıdır.
- Basit şekerler(günlük hemen tüketilebilecek hazır gıdalar fesfut ve aynı zamanda hazır paketlenmiş ürünler pastane ürünleri) yerine, kompleks (tam tahıl, tam buğday) karbonhidratlar tüketilmelidir.
- Karbonhidrat alımı öğünlerle benzer olmalıdır. Bu benzerlik besinin içerdiği karbonhidrat türü değil, miktarı yönünde olmalıdır.
- Tam tahıl, meyve, sebze ve süt gibi besinler karbonhidrat içeren sağlıklı besinlere örnek verilebilir.
- İnsülin tedavisi gören hastalarda tüketilen karbonhidrat miktarı ile kişinin uygulayacağı insülin dozu eşdeğer olmalidır.
- Karbonhidrat ve tekli doymamış yağ asitleri(MUFA) toplam enerjinin %60-70’ini sağlamalıdır.
- Beyaz ekmek yerine kepekli veya yulaflı ekmek, pirinç yerine bulgur, öğünlerde bol salata ve bir porsiyon pişmiş sebze yenilmesi, meyve suyu yerine meyvenin kabuğu ile tüketilmesi, kurubaklagillerin haftada 3-4 porsiyon tüketilmesi posa tüketimi açısından önemlidir.
- Diyabetli çocukların protein ihtiyacı diğer çocuklarla benzerdir.
- Kişide, karaciğer yağlanması kalp hastalığı kolesterol miktarının çok fazla artışı gibi durumlar yok ise hem Büyüme gelişmedeki yeri ve elzem aminoasit içeriğinden dolayı protein kaynaklarının en az %50 ‘si hayvansal olmalıdır.
- Şeker hastalığı ile birlikte gelişen diyabetin komplikasyonlarından olan böbrek üstü bezlerinin fonksiyonlarının bozulması diğer ismiyle Nefropati riski olan kişilerde protein alımı azaltılmalıdır.
- Günlük yağ alımı enerjinin %30-35’i kadar olmalıdır. Doymuş yağ alımı enerjinin %10’undan daha az olmalıdır.
- Antioksidant vitamin ve mineral desteğinin tedavide yararlı olduğu düşünülmektedir. E vitamini c vitamini askorbik asit folik asit içeriği yüksek gıdaların tüketilmesi önerilmektedir.
- Aşırı tuz tüketimi ve tuzlu besin tüketiminden kaçınılmalıdır.
Beslenme ve Diyet uzmanı tarafından tip 1 çocuğa özel olarak hazırlanacak olan diyet listesi çocuğun gereksinmesine göre planlandığı için kişiye özeldir. bu nedenle bir başka çocuğun ya da bir başka diyet listesinin kullanılması fayda göstermeyeceği gibi çocuğa zarar verebilir. buraya yalnızca fikir edinmek amacıyla
Sağlıklı örnek beslenme planı oluşturalım
SABAH:
- 1 bardak süt (çocukların kemik sağlığı ve gelişimi için yüksek önem taşır)
- Haşlanmış yumurta (anne sütüne eşdeğer kaliteli ve biyoyararlığı yüksek protein)
- Zeytin-ceviz (yağ asitleri bilişşel gelişim için önemlidir)
- Tam buğday veya çavdar ekmeği (kompleks CHO kan şekerini yavas yükseltir)
- 1 tatlı kaşığı PEKMEZ (demir ihtiyacını karşılamak amacıyla kullanılmalıdır.
- Mevsim sebzeleri (Antioksidan vitaminler sebzelerde ve meyvelerden sağlanır)
kahvaltıya diyabetik reçel veya marmelat eklenebilir.
ARA ÖĞÜN:
- Meyveli süt veya yoğurt (meyvelerde bulunan fruktoz basit şeker olması nedeniyle kan şekerini aniden yükselteceğinden kesinlikle yanında süt veya yoğurt ile yenilerek kan şekerini yavaş yükselmesi sağlanmalıdır. bu şekilde ani acıkma kan şekerinin bir anda düşmesi gibi sorunlarla karşılaşılmaz.
ÖĞLE-AKŞAM
- Çorba (unsuz veya tam buğday unu ile) veya kurubaklagil (çocuklarımızın enerji ihtiyacını karşılayacağı besin yüksek miktarca cho olacağından beyaz un, erişte, makarna yerine tam buğday unu ile yapılan çorba ya da kurubaklagil tercih edilmelidir.
- Et-tavuk veya balık (Büyüme ve gelişme asla durmamalıdır. 18 yasına kadar süregelen gelişim tam olarak devam etmelidir. hayvansal kaynaklı protein alımı önemlidir. çocuğun günlük alması gereken enerjinin % 15 i proteinden gelmelidir. balıkta bulunan Omega 3-6 yağ asitleri çocuklarımızın beyin gelişimi için yüksek önem tasır.
- Sebze yemeği (hastalığın seyri ve yaşam kalitesinin artması yağda eriyen A, D, E, K Vitaminlerin tüketilmesi ile sağlanmaktadır. bu sebeple kesinlikle diyette sebze yemeği olmalıdır.
- Yoğurt -kefir (bağışıklığın güçlenmesine destek olur ve karbonhidrat grubuna giren yoğurt kemik gelişimi için yine elzemdir. )
- Mevsim salata (Çocuklarımızda yaşanan kabızlık sorunları olmaması için bağırsak florasına fayda sağlar ve sindirimi rahatlatır.
- Tam buğday veya çavdarlı ekmek
ARA ÖĞÜN:
- Leblebi -fındık- badem-ceviz (yağlı tohumlar zeka üzerinde etkisi yüksektir yağ asitleri yönünden zengindir.
- Meyve (üzüm, kavun, karpuz, şeftalı gibi besinler jkan şekerini hızlı yükseltir. bu nedenle tercih edilmemelidir. kesinlikle meyvelerin üzerine tarçın ilave edilmelidir. bu şekilde kan şekeri dengelenir.
- Süt-yoğurt (hipogilisemi oluşmaması için aralarda meyvelerden önce veya birlikte tüketilmesi kan sekerinin yavas yükselmesine neden olur
- Diyet galeta (hazır paketli ürün tüketilmesi önerilmemektedir. yalnız Çocuklarınıza anneleri tam buğday unu veya yulav veya çavdardan küçük atıştırmalık galeta ile onların menülerinin zenginleşmesini sağlaması gerekir.
- Sütlü tatlı (Şerbetli tatlılar yerine sütlü tatlılar tercih edilmelidir. haftada 1 /2 kez sütlü dondurma da tüketilebilir.
GECE ARA ÖĞÜN:
- Leblebi -fındık- badem-ceviz
- Meyve
- Süt-yoğurt -kefir-ayran
- Diyet galeta
Gece ara öğünü diğer ara öğünlere göre karbonhidrat miktarı 3/1 oranla arttırılmalıdır. Uzun uyku ve açlık sebebiyle Sabaha karşı kan şekerinin fazla şekilde bu sayede önlenebilir. yatmadan 2 saat önce yapılmalıdır.
Not: Yaz aylarında terleme ve vücuttan sıvı kaybının yüksek olduğu düşünülmeli bu sebeple günlük su alımı 3 litre olmalıdır. kış aylarında ise günlük 2/2. 5 litre günlük su içilmelidir. fiziksel aktivite arttırılarak yaşam kalitesi arttırılır. çay kahve gibi kafeini yüksek içeceklerden her türlü şeker ve şekerli besinlerden uzak durulmalıdır. Hazır Pastahane ürünleri, erişte, beyaz un, makarna, üzüm, kavun, karpuz, bal, kuru meyveler patates, ve fastfood tüketilmemelidir.
Sonuç olarak
Tip 1 diyabette tedavinin amacı kan glukoz düzeyini normal sınırlarda tutmaktır. Genel olarak kan glukoz düzeylerinin öğün öncesinde 80-120 mg/dL ve gece yatmadan önce de 90-130 mg/dL aralığında tutulması gereklidir. Tip 1 diyabette pankreasta insülin yapılamadığı için hastaların her gün insülin kullanmaları şarttır. Etki sürelerine göre 4 tip insülin vardır; hızlı, kısa, orta ve uzun etklili. Doktorunuz çocuğunuzun ihtiyacına göre insülin çeşidini ve dozunu belirleyecektir. Her gün en az 30 dakika orta şiddette egzersiz yapılmalı.
Yapılan araştırmalarda egzersiz yiyeceklerin parçalanması sonucu oluşan şekerin kas dokuları tarafından kullanılmasını hızlandırarak kan şekerini dengelediği gösterilmiştir. Sonrasında sağlıklı beslenme ve karbonhidrat sayımı son derece önemlidir. Bunun için beslenme uzmanından muhakkak destek almalısınız.
Nurettin ŞAHİNLİ
İntern Nörobilim Uzm. & Diyetisyen
info@dytnurettinsahinli. com
www. dytnurettinsahinli. com
KAYNAKÇA
- Ertem, G. S. (2019). Tip 1 Diyabetli Ergenlerin Hastalığa Uyumunda Roy Adaptasyon Modeline Temellendirilmiş Eğitimin Etkisi. Balıkesir.
- Prof. Dr. Gülden Köksal, P. G. (2019). Tip 1 Diabetes Mellitus ve Beslenme Tedavisi. Çocuk Hastalıklarında Beslenme Tedavisi (s. 283). içinde Hatiboğlu.
- Türkiye Diyabet Programı. (2015-2020).. (Köksal ve Özel, 2019, Çocuk Hastalıkları ve Beslenme Tedavisi, s. 283)
