Olumsuz davranış kazanımında önemli noktalardan biri bunun işe yarayıp yaramadığıdır. Eğer çocuk kardeşini kıskanıp ağlayarak, evdeki eşyaları yere atarak dikkati üzerine çekmeyi başarıyorsa bu yolu tabii ki devam ettirecektir; olumsuz davranış süreklilik kazanıp sıklığı artacaktır. Çocuk istediğini ağlayarak, bağırarak elde ettiği andan itibaren artık ilginizi nasıl üzerine çekeceğini öğrenmiş demektir.
Çocukların istekleri yerine gelmediği zaman sergiledikleri olumsuz davranışlar yetişkinlerin karşılaştıkları en önemli sorunlardan biridir. Olumsuz davranışı olumluya çevirmek ise sabır isteyen bir yoldur. Peki, bu yolda neler yapabiliriz?
Çocuklar genel olarak ilgi çekmek için olumsuz davranışlar sergilerler. Parka gitmek, çikolatayı istemek gibi çocuğun canının yanmadığı durumlarda ağlaması, kendini yere atması, öfke nöbetleri geçirmesi olumsuz davranışlara örnektir. Çikolata isteyen çocuğun annesine alışveriş yaptırmayıp sürekli ağlayarak annesini çekiştirmesi çok sık karşılaşılan bir manzaradır. Davranış değişim yöntemlerinde ana fikir ise olumsuz davranışları ortadan kaldırmak, yerine olumlu davranışları yerleştirmektir.
Olumsuz davranış süreklilik gösterirse
Çocukların sergiledikleri sorunlu, istenmeyen davranışlara anne babaların çare olarak gördüğü bağırmak veya vurmak sık karşılaşılan durumlar olsa da araştırmalar bu tip negatif yaklaşımların uzun vadede etkili olmadığı yönündedir. Yani bu şekilde cezalandırmanın etkileri kalıcı olmadığı gibi aynı zamanda çocukta davranış değişikliğine yol açmıyor, doğru yolu öğretmiyor. Üstelik çocuklarda korku ve kaygıya yol açarak ileride duygusal sorunlara sebebiyet verebiliyor; çocukları cezadan kaçınma yöntemleri olarak başka negatif davranışlara itebiliyor.
Olumsuz davranış kazanımında önemli noktalardan biri bunun işe yarayıp yaramadığıdır. Eğer çocuk kardeşini kıskanıp ağlayarak, evdeki eşyaları yere atarak dikkati üzerine çekmeyi başarıyorsa bu yolu tabii ki devam ettirecektir; olumsuz davranış süreklilik kazanıp sıklığı artacaktır. Çocuk istediğini ağlayarak, bağırarak elde ettiği andan itibaren artık ilginizi nasıl üzerine çekeceğini öğrenmiş demektir. Genelde çocuklar daha somut olan oyuncak ya da abur cubur gibi şeyler için mızmızlanıp ağlarlar çünkü bizler bir yerden sonra ısrarlarına dayanamayıp belki de sırf sussun bir kereden bir şey olmaz diyerek makul olmayan isteklerini bile yerine getiriyoruz. Çocuklar ise bir kere bile işe yaramış bir yolu asla unutmuyor ve onu tekrarlama eğilimi gösteriyor. Yani o anlık kötü olan davranışı engellemek için yerine getirmek ileride bu olumsuz davranışı değiştirmek için daha çok çaba harcanmasını gerektirir. Bazen bu olumsuz davranışları değiştirmenin en basit ve en etkili yolu ‘görmezden gelmek’tir.
Olumsuz davranış çocuklarda mola verme yöntemiyle değiştirilebilir mi?
Yerine getirilmesi uygun olmayan bir istek karşısında mızmızlanmasına karşılık çocuğu hiç duymuyormuş gibi davranabilirsiniz. Bu şekilde istenmeyen bir davranışı görmezden gelerek sıklığını azaltmaya söndürme de denir. Burada önemli olan nokta tutarlılıktır. Yani çocuk bu davranıştan vazgeçinceye kadar görmezden gelmeyi sürdürmek gereklidir. Bir süre sonra ilgiyi üzerine çekemediğini deneyimleyen çocuk istediğinin bu davranışıyla gelmeyeceğini düşünerek o yoldan vazgeçecektir.
Çocuklarda mola verme uygulaması da bir olumsuz davranışı söndürme çeşididir. Mola uygulamasında çocuk olumsuz yani değiştirilmek, sıklığı azaltılmak istenen davranış sergilediğinde bir alan sınırları içinde tek başına bırakılıp yaptığı üzerinde düşünmesi sağlanır. Aslında burada asıl amaç çocuğun sergilediği davranış sonucunda ilgiyi üzerine çekmesine izin vermemektir. Unutulmamalıdır ki negatif ilgi de bir tür ilgidir. Yani istenmeyen davranışta çocuğa kızıp bağırmanız da bir ilgiye karşılık gelir ve fark etmeden çocuğun davranışı bu şekilde ödüllendirilmiş olur. Mola verme uygulamasında dikkat edilmesi gereken noktalar çocukla tamamen sözel, dokunsal iletişimi kesmektir. Bu şekilde molada çocukla konuşmanız yine ödül yerine geçecektir.
Diğer dikkat edilmesi gereken ise mola davranışın hemen ardından uygulanmalıdır, bir süre geçtikten sonra yapılırsa etkisini kaybedecektir ve çocuk davranışla molayı bağdaştırıp sonuç çıkaramayacaktır. Bir veya iki dakikalık molalar davranış değişimi için yeterlidir. Molanın sonucunda çocuğun uyumlu davranışı kısaca tebrik edilebilir. Tabii ki ilk başlarda bu uygulama zor olabilir; hele de çocuk istenmeyen davranışın işe yaradığını öğrendiyse ısrarlı bir tutumda olacaktır. Fakat zaman geçtikçe yetişkinin istikrarlı davranışı karşısında çocuk da buna olumlu tepki vermeye yatkınlaşacaktır. Bu şekilde görmezden gelme, mola verme pratiklerinin temelini oluşturan sönme durumu bir unutma şekli değil öğrenme yöntemidir. Yani çocuk davranışı unutmaz; sadece olumsuz davranışıyla o şeyleri (çikolataları, oyuncakları, parka gitmeyi, yemek yememeyi, uyumamayı…) elde edemeyeceğini öğrenir.
Olumsuz davranış yerine olumlu davranışı koyma
Davranış değişiminin sürekliliğini sağlamak istiyorsak görmezden gelmek tek başına yeterli değildir; aynı zamanda olumsuz davranışın yerine koyulabilecek doğru davranışı gösterip, teşvik etmek gereklidir. Örneğin ağlayarak değil de çocuğun güzelce ifade ederek istediği bir şeyi alarak böyle güzelce davrandığı için aferin diyebilirsiniz. Çocuk pozitif davranış sergilediğinde bunu hemen yakalayıp güzel birkaç cümle söyleyerek hem o davranışa teşvik edersiniz hem de tersi bir davranışın olasılığını azaltmış olursunuz. Çocuklar için somut hediyeler almak aslında soyut ödüllendirmelerden daha değerli değildir ve onları da her seferinde bu şekilde somut şeylerle karşılığa alıştırılmamalıdır. Çocuklar için aferin almak veya davranışına gülümseyerek karşılık vermeniz de en az yeni oyuncak kadar değerlidir. Özellikle üç yaş ve ilkokul çağı arasındaki çocuklarda hayatlarında söz sahibi olma, kendi kararlarını verme duygusu çok önemlidir. Örneğin olumlu davranışı ödüllendirmek için odasını topladığında akşam yemeğinde ne olacağını seçme hakkı verilebilir ya da hafta sonu gidilecek yerin seçimi çocuğa bırakılabilir. Bu gibi çocuğun karar verebileceği seçenekler sunmak da çok etkili ve çocuğu mutlu ederek güzel davranışa teşvik edici ödüllerdir.
Davranışı olumlu yönde değiştirmenin önemli adımlarından biri de ne istendiğini tam olarak çocuğa ifade etmektir. Örneğin odasını toplaması gerektiğini net biçimde anlatın ve bunun nedenini-nasılını açıklayın. Doğru davranışı gösterin ve özendirin. Aynı zamanda yetişkin olarak iyi modeller sunmak da çok önemlidir. Çünkü çocuklar birçok şeyi gözlemleyerek öğrenirler. Eğer çocuğun rol modelleri olarak etrafında bulunanlar geç yatan veya şiddet kullanan kişilerse çocuğun da uyku düzensizliğinin olması, kardeşine şiddet uygulaması çok daha muhtemeldir.
Her çocuk için kullanılan yöntemler ve uygulaması farklılaşabilir; önemli olan çocuğu tanıyıp onunla işbirliği içinde doğru davranışı yerleştirmektir ve bunda ısrarlı, tutarlı şekilde devam etmektir.
İlgili yazılar
Baskın anne babaların çocukları isyan ediyor
Çocukluk çağında görülen enfeksiyon hastalıkları
Çocuklarda Göz Tembelliği ve erken tanının önemi
Kendisiyle savaşan değil, barışık çocuklar yetiştirmeliyiz!
