Pentatonik müzik; bu isim yabancı gelebilir, aslında sadece beş sesli müzik anlamına geliyor (Penta= Beş / Tonic= Tonlu). Yani bugünün batı müziğindeki temel 7 ses yerine, yarım ses aralıklarının kullanılmadığı 5 ses. Bu da bu dizgideki her notanın birbiriyle uyumlu olmasını sağlıyor.
Yani ne çalarsanız çalın, çıkan ses kulağa ahenkli geliyor. Ama bu sadece ‘basit’ müzikler anlamına gelmiyor; daha ziyade, incelikli ve karmaşık melodilerin de aynı kolaylıkla yaratılabildiğini söylüyor. Örnek olarak modern caz müziği gösterilebilir, çünkü bu müzikte doğaçlamanın kolaylığı ve sezgisel ilişki, pentatonik gamlar kullanılmasına dayanıyor. Peki nedir beş sesli müziği bu kadar özel yapan?
Doğa ve Beş Sesli Dizilim
Beş sesli müzik tabiatın kendisinde ve insanın doğasında olan müzik olarak görülüyor.
Dünyanın çok farklı yerlerindeki, Batı’dan Uzakdoğu’ya, o kadar çok ulusun halk şarkıları hep bu dizilimdeki pentatonik dizginin evrenselliğine işaret ediyor. Bu dizinin gücünü gösteren küçük bir deneyi aşağıdaki videoda seyredebilirsiniz. Deneyi yürüten şarkıcı, bunu dünyanın neresinde yaparsa yapsın seyircinin hep bu dizgiye vardığını söylüyor. İşin garibi seyirci muhtemelen beş sesli dizilimi seslendirdiğini bilmiyor bile, sadece içgüdüsel olarak bunu yapıyorlar.
Pentatonik Dizi ve Müzik Terapi
İnsan için bu kadar doğal ve içgüdüsel olduğundan, pentatonik dizi müzik terapi için de önemli bir temel. Otistik çocukların tedavisinde etkili olarak kullanılıyor ve otizmin açılmasında çok etkili oluyor. Bunun bir sebebi, bu tür müziğin hissettirdiği kararlılık ve kendine güven duygusu olarak görülüyor. Bir başka boyutu ise, beyindeki alfa ve teta dalgalarının sıklığını arttırarak bir tür transa sebep olması. Bilimsel araştırmalarla gözlemlenen bu durum, normalde kullanılamayan sinir hücrelerinin çalışır hale gelmesi ve böylece insanın algı kapasitesinin artması olarak açıklanıyor. Sadece otistik çocuklarda değil, komadaki hastalardan psikolojik anomalilere kadar birçok alanda şifaya vesile oluyor. Müzik terapide yarattığı etkiye dair bu kayıt biraz fikir verebilir. Türkiye’de özellikle Tümata (Türk Musikisini Araştırma ve Tanıtma Grubu) bu şekilde müzik terapi uyguluyor.
Çocuk İçin Müzik Eğitimi
Bugün beş sesli müziğin kullanıldığı bir başka alansa çocuklar için müzik eğitimi. Pentatonik diziyi kullanmak çocukların kendi müziklerini yapmaları için iyi bir yöntem. Çünkü bu dizgide tüm sesler birbirleriyle uyumlu ve yanlış bir ses çıkarmak mümkün değil. Bu da çocukların zorlanmadan doğaçlama müzik yapmalarına imkan sağlıyor. Bu yüzden pentatonik dizi özellikle geç bebeklik ve erken çocukluk dönemi için ideal. Zaten çoğu çocuk şarkısı da doğal olarak pentatonik dizgide. Oluşan ahenk kulağa yumuşak geliyor ve ruhu sakinliğe, hoşnutluğa sürüklüyor. Bu sebepten aslında her yaşta meditatif çalışmalar ve ölümle baş etme süreçlerinde pentatonik dizilim kullanılıyor.
Waldorf Sistemi, Orff Schulwerk ve Pentatonik Müzik Aletleri
Bugün birçok ülkede giderek yerleşen, çocuk eğitimine gelişimci bir yaklaşımı olan Waldorf sisteminde sanat ile eğitim ön planda. Önemli bir yer tutan müzik eğitiminde kullanılan teknik Carl Orff tarafından ortaya konan Orff-Schulwerk tekniği. Bu teknikte müzikte doğaçlama çokça kullanılıyor. Orff felsefesi, çocukların müziği kendi anlayış seviyelerine göre deneyimlemelerini destekliyor. Kendi oyun ortamlarında ve doğaçlamalarla müzikal olasılıkları keşfetmelerini öneriyor. “Önce deneyim, sonra entellektüelleştirme” diyor Carl Orff. Yani müzikte önce çalmayı öğrenmenin önemli olduğunu, nota eğitimine daha sonra geçilmesi gerektiğini savunuyor. Waldorf okullarında bu yüzden özel olarak yapılan pentatonik arplar ve flütler kullanılıyor (Bu kayıtta Türkiye’de yapılanlardan buna örnek bir müzik aletini inceleyebilirsiniz).
Pentatonik müzik İslam öncesi Türk müziğinin temeli olmasına rağmen bugün Anadolu’da çoğunlukla unutulmuş durumda. Şimdilerde ise önemli etkisiyle birlikte yeniden gündeme geliyor. Kökeni Orta Asya olarak görülen pentatonik müzik, bugün dünyada doğudan batıya birçok ülkede ilkokuldan itibaren müfredatta yer alıyor, fakat ülkemizde yeterince tanınmıyor. Dünya müziğinde ve insan doğasında önemli bir yeri olan beş sesli dizinin etkilerini düşünürsek, onu yeniden fark etmemiz ve hem müzik eğitim programlarında hem de hayatımızda beş sesli müziğe yer açmamızda fayda var.
Doğa ve beş sesli dizilim deneyi videosu
Kaynaklar:
http://tumata.com/ContentDetail.aspx?cid=4&SM=2
http://ucmaz.home.uludag.edu.tr/PDF/egitim/htmpdf/2001/penta.pdf
http://www.naturessong.com/pentatonictuner.htm
http://www.classicsforkids.com/teachers/orff101.asp
