Modern dünya, insanları mutluluğun para sahibi olmak ve daha fazla tüketmekle eşdeğer olduğuna inandırıyor. Ancak uzmanlar, acıdan kaçma ve mutluluğu bulma arayışının, tüketim yoluyla kalıcı bir tatmine ulaşamayacağı gibi, kontrolsüz bir hal alarak “onyomani” yani alışveriş bağımlılığı gibi ciddi davranışsal bozukluklara da yol açabileceği konusunda uyarıyor. Peki, basit bir alışveriş isteğini tehlikeli bir bağımlılıktan ayıran çizgiler nelerdir ve bu kısır döngünün arkasında hangi psikolojik ihtiyaçlar yatıyor?
Tüketim alışkanlıklarımızın psikolojik, sosyal ve ekonomik faktörler tarafından belirlendiğini ifade eden Üsküdar Üniversitesi NP Feneryolu Tıp Merkezi’nden Uzman Klinik Psikolog Merve Umay Candaş Demir, reklamların ve markaların insan zaaflarını kullanarak tüketimi artırdığını vurguluyor. Demir, kontrolsüz tüketimin ruhsal bozukluklara yol açabileceği konusunda önemli uyarılarda bulunuyor.
🔎 Tüketim ve mutluluk hakkında en çok merak edilenler
- Tüketim alışkanlıklarını neler belirler?
Tüketim kararlarımızı; kişilik yapısı, psikolojik ihtiyaçlar (haz veya gereklilik), sosyal çevre (aile, arkadaşlar) ve ekonomik faktörler gibi birçok etken belirler. - Reklamlar mutluluk algısını nasıl etkiler?
Reklamlar; sevgi, saygı ve prestij gibi unsurları ürünlerle eşleştirerek, o ürüne sahip olduğumuzda mutlu olacağımız algısını yaratır ve yapay bir “ihtiyaç” hissi oluşturur. - Kontrolsüz tüketimin riskleri nelerdir?
Ekonomik zorlukların yanı sıra, alışverişin dopamin salgılatması nedeniyle bağımlılıkları tetikleyebilir ve çeşitli ruhsal bozukluklara zemin hazırlayabilir.
📌 Öne çıkanlar
- Para ve lüks tüketim, insanlara uzun vadede kalıcı bir mutluluk getirmez.
- Pazarlama stratejileri, bireylerin sevgi, saygı ve prestij gibi zaaflarını hedef alarak tüketimi teşvik eder.
- Sosyal statü için yapılan gösterişçi tüketim, kişinin gerçek ve yaşamsal ihtiyaçlarının önüne geçmemelidir.
- Alışveriş bağımlılığı, beynin ödül mekanizmasını tetikleyerek ruhsal bozukluklara yol açabilir.
- Gerçek ihtiyaçları sorgulamak ve bilinçli farkındalık, sağlıklı tüketim alışkanlıkları için ilk adımdır.
🤔 Tüketim alışkanlıklarımızı ne belirliyor?
Uzman Klinik Psikolog Merve Umay Candaş Demir’e göre tüketim kararlarımız birçok faktörün birleşiminden oluşuyor. Duygularını dengeleyebilen kişiler daha rasyonel kararlar alırken, duygusal denge kurmakta zorlananlar dürtüsel alışverişe daha yatkın oluyor. Tüketimimizi belirleyen temel psikolojik ve sosyal faktörler şunlardır:
- Psikolojik Faktörler: Bir şeyi temel bir ihtiyaç olarak görmek ya da sadece anlık bir haz için tüketme isteği.
- Sosyal Faktörler: Aile ve arkadaş çevresinin onayladığı, arzuladığı ürün ve markaların tüketim alışkanlıklarını doğrudan etkilemesi.
- Kişilik Yapısı: Dürtülerini kontrol edebilen ve rasyonel düşünen kişiliklerin daha sağlıklı tüketim kararları alması.
🎯 Reklamlar ve markalar insan zaaflarını hedefliyor
Kapitalist sistemde tüketimin her kanaldan teşvik edildiğini belirten uzmanlar, markaların insanlardaki temel zaafları hedef aldığını vurguluyor. Reklamlar, bireylerin algılarını yöneterek onlarda eksiklik hissi uyandırır ve bu eksikliği ancak o ürünü satın alarak giderebilecekleri mesajını verir. Bu süreçte kullanılan bazı yöntemler şunlardır:
- Ürünleri sevgi, saygı, prestij ve başarı gibi kavramlarla eşleştirmek.
- Mağaza içindeki müzik, koku ve ürünlerin raf dizilimi gibi detayları içeren nöropazarlama tekniklerini kullanmak.
- Kişiyi anlık olarak mutlu edecek duygulara hitap ederek dürtüsel satın almayı tetiklemek.
🛍️ Gösteriş tüketimi ve gerçek ihtiyaçlar
Tüketim alışkanlıkları, aynı zamanda kişinin ekonomik ve sosyal statüsünü yansıtan bir araç olarak kullanılabiliyor. Bireyler, belirli markalara sahip olarak zengin hissetme ve çevrelerinden onay alma motivasyonuyla gösterişçi tüketime yönelebiliyor. Ancak Uzman Klinik Psikolog Merve Umay Candaş Demir, önemli olanın sosyal prestij değil, kişinin yaşamsal ihtiyaçları olduğunu hatırlatıyor. Satın alma kararı verirken, “Bu ürün bana sosyal statü mü getirecek, yoksa gerçekten ihtiyacım olduğu için mi alıyorum?” sorusunu sormak, rasyonel bir adım olacaktır.
⛓️ Tüketim bağımlılığının ruhsal riskleri
Alışveriş anında, özellikle kredi kartı kullanılırken beyinde dopamin seviyesi anlık olarak artar. Bu durum, kişiye geçici bir haz ve mutluluk hissi verir. Ancak bu döngü tekrarlandıkça, kişi tüketim alışkanlıklarının esiri haline gelebilir ve ekonomisini yönetemez duruma düşebilir. Bu kontrolsüzlük, zamanla özgürlüğün kısıtlandığı hissine yol açar. Demir, bu tehlikeye şu sözlerle dikkat çekiyor:
“Tüketim alışkanlıklarının kölesi olan insan bir süre sonra çeşitli ruhsal bozukluklar geliştirebilir. Alışveriş beynimizde dopamin salınımını arttırdığı için kontrolsüz bir şekilde bağımlılıkları tetikleyebilir.”
🛍️ Onyomani: Alışveriş bir bağımlılığa dönüştüğünde
Kompulsif satın alma bozukluğu olarak da bilinen onyomani, kişinin karşı konulmaz bir satın alma dürtüsü hissettiği ve bu dürtüye göre hareket ettiği bir davranışsal bağımlılık türüdür. Bu durum, sadece bir “çok para harcama” alışkanlığı değil, temelinde genellikle giderilmemiş duygusal boşluklar, düşük öz saygı, kaygı ve depresyon gibi psikolojik sorunlar yatan bir rahatsızlıktır.
Bağımlılık döngüsü genellikle şu şekilde işler: Kişi, olumsuz bir duyguyla (stres, üzüntü, yalnızlık) başa çıkmak için alışverişe yönelir. Satın alma anı, beyinde dopamin salgılanmasına neden olarak geçici bir rahatlama ve coşku hissi yaratır. Ancak bu “yüksek” his geçtikten sonra yerini genellikle pişmanlık, suçluluk ve mali sıkıntıların getirdiği daha derin bir strese bırakır. Bu da kişiyi rahatlamak için tekrar alışveriş yapmaya iterek kısır bir döngü oluşturur.
📋 Alışveriş bağımlılığının yaygın belirtileri
Bir kişinin alışveriş alışkanlığının kontrolünü kaybedip kaybetmediğini anlamak için dikkat edilmesi gereken bazı davranışsal, duygusal ve finansal belirtiler vardır. Bu belirtilerden birkaçı aynı anda görülüyorsa, bir uzmandan destek almayı düşünmek önemlidir:
- Sık ve Kontrolsüz Alışveriş: İhtiyaç dışı şeyleri sık sık ve planlamadan, anlık bir dürtüyle satın almak.
- Gizleme Davranışı: Yapılan alışverişleri aileden veya arkadaşlardan gizlemek, alınan ürünleri saklamak veya harcanan para hakkında yalan söylemek.
- Duygusal Tetikleyiciler: Özellikle stresli, üzgün, yalnız veya öfkeli hissedildiğinde alışverişi bir “kaçış” veya “rahatlama” aracı olarak kullanmak.
- Pişmanlık ve Suçluluk: Alışveriş sonrasında yoğun bir pişmanlık, utanç veya suçluluk duygusu yaşamak.
- Finansal Sorunlar: Alışveriş alışkanlığı nedeniyle sürekli borçlanmak, kredi kartı limitlerini doldurmak veya faturaları ödemekte zorlanmak.
- Kullanılmayan Eşyalar: Etiketleri üzerinde duran, hiç kullanılmamış çok sayıda giysi, ayakkabı veya eşyaya sahip olmak.
💻 Dijital çağın etkisi: Online alışveriş bağımlılığı
Teknolojinin gelişimi, alışveriş bağımlılığını daha da tehlikeli bir hale getirmiştir. Online platformlar, bağımlılığı tetikleyen birçok unsuru bir araya getirir:
- 7/24 Erişilebilirlik: Mağazaların aksine, internetten günün her saati alışveriş yapılabilir olması, dürtüsel davranışları kolaylaştırır.
- “Tek Tıkla Satın Alma”: Ödeme sürecinin basitliği, harcama yapmanın gerçekliğini ve sonuçlarını anlık olarak maskeler.
- Kişiselleştirilmiş Reklamlar: Algoritmalar, kişinin ilgi alanlarını ve zayıf noktalarını tespit ederek sürekli olarak karşı konulması zor teklifler sunar.
- Sosyal Medya Baskısı: Influencer’ların ve sosyal medyanın yarattığı “sahip olma” kültürü, sürekli bir yetersizlik ve tüketim baskısı oluşturur.
🌐 Bunlar da ilginizi çekebilir:
- Tüketim Toplumu: Tüketirken Tükenmek
- Alışveriş bağımlılığı: Olumsuz duyguları satın alarak engelliyorlar!
- Tüketim Çağına Bakış
- Mutluluğun sırları: Mutluluğun keşfedilebilecek 3 seviyesi
🔗 Kaynaklar:
- (PDF) THE PSYCHOLOGY OF CONSUMER BEHAVIOUR: UNDERSTANDING ECONOMIC DECISIONS IN THE AGE OF SOCIAL MEDIA AND INSTANT GRATIFICATION
- The Happiness-Economic Well-Being Nexus: New Insights From Global Panel Data – Yok-Yong Lee, Kim-Leng Goh, 2023
- Stress and compulsive buying-shopping disorder: A scoping review – ScienceDirect
- Doi: 10.32739/uha.id.62309
