Corona virüsü salgını için geliştirilecek bir Covid-19 aşısı yakın zamanda insanların hizmetine sunulur mu? Dünyadaki çalışmalar ne durumda? Ne kadar sürede tamamlanır?
Covid-19 aşısı yakında insanların hizmetine sunulur mu?
Prof. Dr. Hakan Yaman
Covid-19 (SARSCoV-2) virüsü Aralık 2019’dan beri dünyada öngörülemez bir hızla yayılmaktadır. Bulaşıcılığıyla tüm ülkelerde gündelik hayatı felce uğratmış, birçoğunun sağlık sistemini çökme noktasına getirmiş ve insanlarda etkin bir tedavisi henüz bulunmadığı için çaresizlik hissi yaratmıştır.
Tedavide, farklı etki mekanizmaları ile geçmişte benzer durumlarda etkinliği gösterilmiş bazı farmakolojik ajanlar denenmektedir. Şu anda halk sağlığı tedbirleri ve kişisel korunma tedbirleri dışında daha etkin bir mücadele aracı bulunmamaktadır. Evde kalmak, sosyal izolasyon, karantina, filyasyon, testlerle taramalar, vaka tespiti gibi yöntemler başarıyla uygulanmaya çalışılmaktadır. Kişisel hijyen, özellikle el temizliği ve maske kullanımı konusunda da halk hassasiyet göstermeye çalışmaktadır.
Sağlık otoriteleri bu tarz tedbirler ile toplum içindeki bulaşma eğrisini yataylaştırmaya (düzleştirmeye) çalışırken, birçok resmi, akademik, özel kurum ve teşebbüs SARSCoV-2’a karşı daha etkin adımlar atmaya çalışmaktadır.
Covid-19 aşısı ile ilgili çalışmalar ne durumda?
SARSCoV-2 keşfedildikten sonra virüsün etki ve bulaşma mekanizmaları konusunda yoğun mesai harcanmaktadır. Halihazırda etkin bir tedavisi bulunmadığı için SARSCoV-2’ye karşı aşının geliştirilmesi öncelikli bir konu haline gelmiştir.
SARSCoV-2 pandemisinin dünyayı sardığı bu ortamda zaman önem arz etmektedir. Ancak bir aşının kullanıma hazır hale gelmesinin 12-16 ay kadar sürebileceği bildirilmektedir.
SARSCoV-2 aşı çalışmaları şu anda yoğun biçimde devam etmektedir. Mart ayı sonuna doğru elliye yakın aşı adayı üzerinde çalışıldığı bildirilmektedir.
SARSCoV-2’ye yönelik aşı çalışmalarında birçok farklı yönteme başvurulmaktadır. Öncelikli olarak virüsün dış yüzünde bulunan S proteinine yönelik bir aşı geliştirilmeye çalışılırken; aşı çalışmalarında protein altünitesi, RNA, DNA, replike olmayan vektör, inaktive virüs, atenüe virüs ve virüs benzeri partikül gibi teknoloji çalışmalarını kapsamaktadır. Şu ana kadar RNA ve replike olmayan vektör teknolojisi ile geliştirilen aşı çalışması insan güvenlik deneylerine başlamışlardır.
Birçok ülke, vakıf, sivil toplum örgütü ve özel girişim tarafından desteklenen aşı çalışmaları geliştirilen platformlar aracılığıyla aşı geliştirme süreçlerini (virüs sekanslamadan ilk klinik deneyin başlangıcına kadar geçen süre) 16 haftada tamamlamayı planlamaktadırlar. Şu an hastalarda güvenlik çalışmasına başlamış olan aşı adaylarından bir tanesi bu süreci 10 haftadan kısa sürede tamamlamıştır.
SARSCoV-2 aşısına yönelik birçok preklinik çalışma sürerken, şu anda önemli ilerleme katetmiş üç çalışmadan söz etmek mümkündür. Birincisi ABD’de Moderna tarafından geliştirilen RNA aşısıdır. Bu aşı SARSCoV-2’deki S proteinine yönelik olarak geliştirilmektedir. Aşı adayının kodu mRNA-1273’tür ve şu anda faz I deney aşamasındadır.
Mart ortası itibariyle 45 sağlıklı birey bu çalışmaya alınmıştır ve ilave araştırma merkezleri bu çalışmaya dahil edilmektedir. Çin’de bulunan CanSino Biologics Inc. (Tianjin, China) firması da geliştirdiği Ad5-nCoV kodlu rekombinant adenovirüs aşı adayı ile faz I çalışmalarına 2020 Mart ayında başlamıştır. Deneylerine Wuhan’dan 108 sağlıklı erişkin dahil edilmiştir.
Oxford Üniversitesi Sarah Gilbert at the Jenner Enstitüsü de ChAdOx1 nCoV-19 kodlu adenovirüs vektörüne dayalı aşı adayı geliştirmiştir. Mart ayında hayvan deneylerine başlayan enstitü, 27 Mart 2020 tarihi itibariyle faz I/II çalışması için 510 katılımcı belirlediklerini bildirmiştir. Çalışmada rastgele iki gruba ayrılan katılımcılardan 260’sı aşılanırken, 250’sine serum fizyolojik enjekte edilecektir. Katılımcılar 6 ay boyunca izleneceklerdir.
Covid-19 aşısı ne zaman çıkar?
Daha önceki aşı geliştirilme çalışmalarında (örn. SARS, MERS) gelişen yan etkiler ve istenmeyen etkiler nedeniyle aşıya ilişkin güvenirlik deneyleri farklı aşamalardan geçmektedir. İlaç çalışmalarında bu süreç yıllarca sürerken, aşı çalışmalarında geliştirilen platformlar ve kolaylaştırılan prosedürler nedeniyle bu süre kısaltılmıştır. Ancak yine de bu süreçlerin tamamlanmalarının 12-16 ay sürmesi beklenmektedir.
Geleneksel aşı geliştirme sürecinde (salgın ve aciliyetin olmadığı durumlarda) altı evre bulunmaktadır:
İlk evrede salgına neden olan virüsün bağışıklık sistemine etkileri incelenir, elde edilen ilk aşı örneği hayvan deneylerinde denenir, faz I çalışmasında az sayıda gönüllü katılımcıda aşı adayının güvenliği, dozu ve yan etkileri belirlenir, faz II’de daha fazla katılımcıda aşı adayının bağışıklık sistemi dahil insan bedenine olan etkisi derinlemesine incelenir, faz III’te daha da fazla katılımcıda aşı adayının uzun süreli etkileri incelenir ve son evre ise aşı adayının resim bir kurum tarafından onaylanmasıdır. Bu süreç normal koşullarda yıllarca sürer.
Afet durumları ve aşıya acilen ihtiyaç duyulan durumlarda bu aşı geliştirme süreci kısaltılmaktadır. Normalde ardışık olarak yapılması beklenen her bir deney adımı, üst üste binişik olarak yapılabilmektedir. İlk evrenin sonuna doğru hemen hayvan deneylerine başlanır, sonra faz I’e geçilir.
Aşı adayının klinik geliştirilmesi hızlandırılır ve deney süreleri kısaltılır. Deney aşamaları yanı sıra sanayinin büyük ölçekte üretim aşamaları da hızlandırılmaktadır. Geleneksel deney yoluyla üretim planlayan kurumlar büyük ölçekli üretimlerini ruhsatlandırma aşamasında başlatırlarken, afetlerde bu planlama daha erken aşamalarda ve deney çalışmalarının güvenlik ve etkililik süreçlerinden itibaren başlatılmaktadır.
MERS aşısı çalışmalarında hayvan deneylerinde akciğer hasarı gözlemlendi
Anlaşıldığı üzere aşı geliştirilmesi kolay olmamaktadır. Yeni platformlarda aşı adayları geliştirilse de insanlarda yaratacakları aşı yanıtı konusunda belirsizlikler söz konusu olmaktadır. MERS gibi virüslere yönelik yapılan aşı çalışmalarında hayvan deneylerinde akciğer hasarına neden olduğu gözlenmiştir. Bunun doğrudan virüsün kendi etkisiyle ya da buna bağlı gelişen tip 2 T helper hücre yanıtına bağlı geliştiği tahmin edilmektedir.
Dolayısıyla geliştirilecek olan aşıların yaratabilecekleri zararlar konusunda temkinli davranılmaktadır. SARS ve MERS’e yönelik aşı çalışmalarında insanda bir aşı yanıtı elde edilmiş olmasına rağmen, bu bağışıklığın ne kadar süreceği ve kaç doz aşının gerektiği henüz bilinmemektedir.
Aşı üretimi çok uzun ve pahalı bir süreç
Bu belirsizlikler yanı sıra aşı üretimi çok uzun süreli ve pahalı bir süreçtir. Normal koşullarda aşı geliştirilmesi uzun yıllar sürmekte ve çok az aday final çizgisini geçebilmektedir. Örneğin, 2005-2015 yılları arasında aşı adaylarının ancak %11.5’i faz I’den faz III’e başarıyla geçebilmiştir. Birçok aday başarılı olamamaktadır ve yatırımcı için ölü yatırım halini almaktadır.
Aşıların geliştirilme sürecine yeni gelişen teknolojiler de destek sunmaktadır. 2020 Mart ayı itibariyle birçok kamu kurum ve kuruluşunun yanı sıra üniversite ve sanayi tesisleri bilişim alt yapılarını SARSCoV-2 aşı geliştirme çalışmaları için kullanıma açmışlardır.
Örn. IBM’in süper bilgisayarları; Hewlett Packard Enterprise, Amazon, Microsoft ve Google bulutları “Performance Computing Consortium” tarafından hastalık yayılımı tahmini, aday aşı modellemesi ve aday aşı gelişimi için kullanılacak binlerce olası kimyasal bileşikleri tespit etmek için kullanılmaktadır. İkinci bir konsorsiyum ise 2020 Mayıs ayına kadar aynı amaçlara hizmet etmek için kuruluş çalışmalarını sürdürmektedir.
SARSCoV-2 salgını ortaya çıkana kadar aşı karşıtlığı gündelik yaşantımızın gündemini meşgul etmekteydi. SARSCoV-2 salgını aşılamanın ne kadar önemli olduğunu bize göstermiştir. Dünyada aşı geliştirme ile ilgili yoğun çabalar sürerken, bu hastalığın yayılmasını önleme konusundaki sorumluluklarımızı yeniden hatırlamamızda yarar vardır.
Öncelikle SARSCoV-2 enfeksiyonuna karşı hiçbir antibiyotiğin etkisi bulunmamaktadır. Hastalık bulaştıktan sonra kendimizi en az 14 gün izole edip, başkalarına bu hastalığın bulaşmasına izin vermemeliyiz. Ateş, nefes darlığı, halsizlik, koku almada kayıp gibi yakınmalarımız ortaya çıkarsa hastaneye yatırılıp tedavi edilmeliyiz.
Hastanede kullanılan tedavilerin yakınmalarınızı azaltmaya ve iyileşmemizi hızlandırmaya yönelik olduklarını unutmamalıyız. Hastalığa etkili olabilecek ilaç çalışmaları da büyük bir yoğunluk içinde devam etmektedir. Etkin tedaviler geliştirilse de hastanelerin kapasitesi belirli ve sınırlı olduğu için aşılama, halk sağlığı tedbirleri, kişisel hijyene uyum önemini koruyacaktır.
Kaynaklar:
- A Phase I Clinical Trial in 18-60 Adults (APICTH). Erişim: https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04313127 Erişim tarihi: 01.04.2020.
- A Study of a Candidate COVID-19 Vaccine (COV001). Erişim: https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04324606 Erişim tarihi: 01.04.2020.
- C3.ai, Microsoft, and Leading Universities Launch C3.ai Digital Transformation Institute. Erişim: https://c3.ai/c3-ai-microsoft-and-leading-universities-launch-c3-ai-digital-transformation-institute/ . Erişim tarihi: 01.04.2020.
- “Clinical Development Success Rates 2006-2015”. BIO Industry Analysis. June 2016. Erişim: https://www.bio.org/sites/default/files/legacy/bioorg/docs/Clinical%20Development%20Success%20Rates%202006-2015%20-%20BIO,%20Biomedtracker,%20Amplion%202016.pdf Erişim tarihi: 01.04.2020.
- Callaway E. Coronavirus vaccines: five key questions as trials begin. Nature. 2020 Mar;579(7800):481. https://doi.org/10.1038/d41586-020-00798-8.
- Cohen J. With record-setting speed, vaccinemakers take their first shots at the new coronavirus. ScienceMag. Erişim: https://www.who.int/blueprint/priority-diseases/key-action/novel-coronavirus-landscape-ncov.pdf Erişim tarihi: 01.04.2020.
- Keener A. Four ways researchers are responding to the COVID-19 outbreak. naturemedicine. Erişim: https://www.nature.com/articles/d41591-020-00002-4 Erişim tarihi: 01.04.2020.
- Liu C et al. Research and Development on Therapeutic Agents and Vaccines for COVID-19 and Related Human Coronavirus Diseases. ACS Cent. Sci. 2020, 6, 3, 315-331
- Lurie N, Saville M, Hatchett R, Halton J. Developing Covid-19 Vaccines at Pandemic Speed The New England Journal of Medicine 2020; 383(13):1-4. DOI: 10.1056/NEJMp2005630
- Milken Institute. COVID-19 Treatment and Vaccine Tracker. 30.03.2020. Erişim https://milkeninstitute.org/covid-19-tracker/ Erişim tarihi: 01.04.2020.
- Ryan J. Coronavirus treatments: Chloroquine, vaccines and the drugs fighting COVID-19. Erişim: https://www.cnet.com/how-to/coronavirus-treatments-chloroquine-vaccines-and-the-drugs-fighting-covid-19/ Erişim tarihi: 01.04.2020.
- Safety and Immunogenicity Study of 2019-nCoV Vaccine (mRNA-1273) for Prophylaxis SARS CoV-2 Infection. Erişim: https://clinicaltrials.gov/ct2/show/NCT04283461 . Erişim tarihi: 01.04.2020.
- The COVID-19 High Performance Computing Consortium. Erişim: https://www.ibm.com/covid19/hpc-consortium/ . Erişim tarihi: 01.04.2020.
- WHO. “landscape of COVID-19 candidate vaccines” (PDF). WHO. 20 March 2020. Erişim: https://www.who.int/blueprint/priority-diseases/key-action/novel-coronavirus-landscape-ncov.pdf . Erişim tarihi: 01.04.2020.
- WHO. Coronavirus disease (COVID-19) Pandemic. Erişim: https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-2019. Erişim tarihi: 01.04.2020.
